Zwyczaj ozdabiania jajka, będącego w wielu kulturach symbolem odradzającego się życia, znany jest od dawna z Chin, Persji czy Egiptu. Zdobienie jaj praktykowano we wszystkich znanych cywilizacjach. Jajko od niepamiętnych czasów symbolizowało początek życia. Motyw ten jest powszechnie obecny w znanych naukowcom mitach kosmologicznych. Najstarsze pisanki pochodzą z terenów sumeryjskiej Mezopotamii. W starożytnym Egipcie jajko było oznaką boga słońca Pta. W starożytnej Grecji jajko było atrybutem Afrodyty. Indyjska filozofia wyjaśnia, iż jako Bramhenda zawiera w sobie zaród wszelkiego stworzenia, które wyszło z nicestwa. Jajka malowano w cesarstwie rzymskim, o czym pisali m.in. Owidiusz, Pliniusz Młodszy i Juwenalis. Zwyczaj zdobienia jaj znany był również wśród plemion germańskich i według ich mitologii jaja znosił zając – zwierzę poświęcone bogini Osterze. Zwyczaj zdobienia  jaj był także praktykowany przez Słowian. Najstarsze znalezione w Polsce pisanki pochodzą z X wieku, wykopano je podczas archeologicznych prowadzonych na Ostrówku w Opolu.

W 1913 r. Włodzimierz Antoniewicz pisał, że zwyczaj te:

„uświęcony jeszcze w XVIII stuleciu tradycyją ludu całej Europy, przechował się w chwili obecnej tylko we wschodniej jej części, przeważnie na ziemiach słowiańskich. Lecz i tutaj widać powolne, ale ciągłe zatracanie się owego zwyczaju, spowodowane coraz większym oddziaływaniem na wieś cywilizacyi miejskiej, nieraz niestety w ujemnym kierunku”. (Ziemia, 1913, nr 12).

Jajka – według dawnych wierzeń – stanowiły cenną ofiarę dla bóstw, dlatego miały zastosowanie w różnych zabiegach magicznych (ofiary zakładzinowe, ofiary agrarne, liturgia kultu zmarłych i inne). Narodziny nowego życia powstającego z jajka nawiązywały do mitu wiecznego odradzania się sił natury. Jajo uważano zatem za symbol życia, płodności, wiosny, Słońca. Skąd ta popularność jajka? Wyjaśnił to już Włodzimierz Antoniewicz, który stwierdził, że

„nigdzie nie można tak łatwo i widocznie śledzić rozwoju życia okiem nieuzbrojonym w przyrządy, jak właśnie w jaku, i to od tej chwili, kiedy przedstawia się ono jako jeno produkt życia (…) lub z zarodem żywotności i zdolnością organicznego rozwoju  – aż d tego momentu, skoro zeń wyzwala się samoistny już i samodzielny byt”. (Ziemia, 1913, nr 12).

Chrześcijaństwo, nie mogąc poradzić sobie ze zwalczeniem zakorzenionej tradycji, włączyło pisanki do elementów symboliki wielkanocnej. W ten sposób jajo stało się symbolem zmartwychwstałego Chrystusa i nierozerwalnie kojarzy się z obrzędowością Świąt Wielkanocnych.

Przez wiele wieków na Śląsku Opolskim robiono pisanki metodą batikową. Jeszcze pod koniec XIX w. przed świętami wielkanocnymi w wielu śląskich rodzinach używano tej metody, stosując jako ornamenty m. in. archaiczne symbole solarne: wiatraczki, raczki, kurze stopki, czy też symbole odradzającego się życia: fasolki, jodełki, kwiaty i winogrona.

W pierwszej połowie XIX w. pojawiła się nowa technika zdobienia jaj – technika rytownicza, polegająca na wydrapywaniu wzorów na pomalowanym jajku. Ozdobione w ten sposób jajko otrzymało nazwę kroszonki. Malowano na nich głównie motywy kwiatowe zaobserwowane z przyrody występującej na danym terenie. Kroszonka (technika rytownicza) zdobyła popularność i wyparła w dużym stopniu pisankę. W 2 połowie XIX w. jajka na Śląsku Opolski zdobiono jeszcze techniką batikową lub rytowniczą. Pisał o tym w 1879 r. pochodzący z Obrowca etnograf ks. Adolf Hytrk:

„Dziewczyna każdemu, który ją obleje (w Poniedziałek Wielkanocny), obowiązaną jest dać jajko „malowane” lub „rysowane”, czyli tak zwaną „kraszankę”. Odmówienie „kraszanki” jest wielkim uchybieniem przeciw panującemu obyczajowi, a dla chłopca śmiertelną obrazą. Niejednej dziewczynie dwie i trzy kopy jaj w ten dzień nie wystarczają. „Kraszonki” oprócz figur i kwiatów ozdobione są zwyczajnie wierszami i przysłowiami, a w każdej wsi znajduje się „rysowniczka’, która trudni się specyalnie wyrabianiem „kraszanek’”. (A. Hytrek, Górny Szląsk pod względem obyczajów, języka i usposobienia ludności, Kraków 1879, reprint Opole 1996).

 

Obecnie również spotyka się jeszcze na Śląsku sposób zdobienia jaj poprzez łączenie technik batikowej i rytowniczej. Jest on niezwykle rzadki, gdyż twórczynie ludowe (i oczywiście twórców ludowych!) zwykle wybierają jedną z technik zdobienia jaj. Warto podkreślić, że zwyczaj zdobienia jaj techniką batikową na Śląsku Opolskim ma dwojaką prewenencję. Po pierwsze możemy wiązać go z pisankami wykonywanymi na Śląsku do XIX wieku, po drugie, został „przywieziony” w 1945 roku przez ekspatriantów z Kresów Wschodnich II RP, i właśnie im zawdzięcza swój renesans. Oba zwyczaje, zarówno Kroszonkarstwo opolskie jak i pisanie pisanek techniką batikową na Śląsku Opolskim znajdują się na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

 

Fotografie kroszonek – Sandra Murzicz, Fundacja „Opolskie Dziouchy”

Fotografie pisanek – Mariusz Przygoda