Zabytki hydrotechniczne, podobnie zresztą jak zegary słoneczne, czy wieże wodne, stanowią dziedzictwo zupełnie zapomniane. Niesłusznie. Kanały rzeczne i śluzy odegrały bowiem istotną rolę w rozwoju żeglugi śródlądowej. Są świadectwem rozwoju myśli technologicznej i inżynieryjnej. Kto wie, może kiedyś ktoś się nimi poważnie zainteresuje i w naszym regionie powstanie specjalny szlak zabytków hydrotechnicznych?

Kanał Kłodnicki

Zabytkowy Kanał Kłodnicki w Kędzierzynie-Koźlu jest jednym z najstarszych kanałów ze śluzami komorowymi zachowanych na kontynencie europejskim! Koźle to dawne miasto, a od 1975 r. dzielnica Kędzierzyna-Koźla. Położone jest nad Odrą, w pobliżu ujścia Kanału Gliwickiego i Kłodnicy do Odry. Kanał Kłodnicki budowano od 1796 r., a oddano do użytku w 1822 r. Ma długość 48 km. Łączy Gliwice z Odrą, a dalej, odrębnym przekopem, Zabrze. Różnica poziomów wody na tym odcinku wynosiła 48 m. Dla jej pokonania wybudowano 18 śluz komorowych. W połowic XIX w. kanał uzupełniono dodatkowo śluzą bezkomorową, tzw. wrotami powodziowymi (u ujścia kanału do Odry), które wbrew nazwie nie chronią kanału przed wodami powodziowymi, lecz przeciwnie – przed nadmierną utratą wody w okresie niskiego jej poziomu w Odrze. Port przeładunkowy w Koźlu posiada trzy baseny wybudowane w latach 1792-1812. Kanał Kłodnicki odegrał istotną rolę w rozwoju żeglugi śródlądowej. W połowie XIX w. pływało po kanale aż 1000 statków, głównie barek holowniczych, ciągnionych z brzegu zaprzęgami poruszającymi się po drogach holowniczych, budowanych równolegle, wzdłuż kanału. W latach 1934-1939 wybudowano nowy kanał dla większych statków, z Koźla do Gliwic, z sześcioma bliźniaczymi śluzami. Koźle było wówczas drugim w Niemczech portem przeładunkowym (w 1922 r., po podziale Górnego Śląska, Koźle włączono do Niemiec). Kanał Kłodnicki zajmuje ważne miejsce wśród zabytków hydrotechnicznych w Polsce i Europie. Podobną historyczną rangę ma Kanał Augustowski (dł. 101 km według projektu gen. Ignacego Prądzyńskiego), łączący Biebrzę z Niemnem. Przy Kanale Kłodnickim znajduje się szereg budowli pomocniczych. Do najciekawszych należy tzw. Syfon Kłodnicki, stanowiący dwupoziomowe skrzyżowanie rzeki Kłodnicy z kanałem.

Polecamy zwrócić szczególną uwagę na zabytkową śluzę na rzece Odrze w Koźlu przy ul. J. Łukasiewicza. Śluzę tę zbudowano w 1836 r. w ramach programu regulacji rzeki Odry. Zmodernizowano ją ok. 1870 r., a wyremontowano w latach 30. XX w. podczas przebudowy Kanału Kłodnickiego. Śluza w Koźlu jest typem śluzy komorow

ej, pojedynczej, o ścianach wyłożonych blokami granitowymi, zamkniętej dwuskrzydłowymi wrotami żeliwnymi, napędzanymi obecnie silnikami elektrycznymi. Śluzę odremontowano po powodzi w 1997 r. Ciekawa jest również śluza Kłodnica (przy ul. Wandy, za wiaduktem trzeba podejść lasem ok. 2 km i przejść przez tory) oraz śluza Nowa Wieś znajdująca się przy drodze szybkiego ruchu.

Stopień wody piętrzący w Kątach Opolskich

Kolejnym ciekawym zabytkiem hydrotechnicznym jest stopień wody piętrzący i śluza na Odrze w Kątach Opolskich (gmina Tarnów Opolski, powiat opolski). Stopień wody piętrzący w Kątach Opolskich został zbudowany w latach 1890-1893

w ramach ogólnokrajowego programu usprawniania żeglugi na Odrze od Koźla do Wrocławia. Program ten polegał m.in. na regulacji i częściowym prostowaniu jej nurtu oraz zapewnieniu odpowiedniego poziomu wody. Całością prac projektowych kierował radca budownictwa wodnego niejaki Mohr. Stopień zbudowano na zakolu rzeki. Piętrzenie wody zapewniają drewniane iglice oparte o stalową kładkę rozpiętą na stalowych kozłach i uzupełniają dwie śluzy. Całość uzupełnia zespół budynków wodomistrzówek zapewniających stałą obsługę śluz.

Stopień wody piętrzący w Rybnej

W ramach tegorocznej edycji EDD zachęcamy do zobaczenia malowniczego stopnia wody ujścia Nysy do Odry w Rybnej (gm. Popielów w powiecie opolskim, dojazd najlepszy od strony Starej Kolni ok. 2 km). Stopień wody piętrzący ujście Nysy w Rybnej (gm. Popielów w powiecie opolskim, dojazd najlepszy od strony Starej Kolni ok. 2 km) został zbudowany w latach 1892-1896 w ramach realizowanego programu modernizacji Odry. Był jednym z trzynastu tego typu obiektów na Odrze. Obejmuje on jaz kozłowo-iglicowy systemu Poirée, początkowo z małą śluzą komorą, uzupełnioną w początkach XX w. o śluzę pociągową długości ok. 180 m, która umożliwiała przepływ barek. Obsługiwany jest ręcznie. Stopień wodny w Rybnej zarządzany jest przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. DO RZGW należy również pobliska zabudowa z końca XIX w. w tym podziemny bunkier. Warto dodać, że zabytek ten położony jest niezwykle malowniczo, a w jego pobliżu (od strony wsi) znajdują się grądy odrzańskie objęte programem ścisłej ochrony Natura 2000.

Stopień wodny w Zwanowicach

Stopień wodny „Zwanowice” w Zwanowicach (gmina Skarbimierz powiat brzeski) zbudowany został w latach 1907-1918 w trakcie realizacji drugiego etapu kanalizacji rzeki Odry. Charakterystyczne dla tego zabytku hydrotechniki jest to, że śluza zbudowana jest na kanale żeglugowym przecinającym zakole Odry. Stopień wodny składa się z kanału żeglugowego, jazu kozłowo-iglicowego i śluzy o długości 180 m. W latach 1922-1928 r. na stopniu uruchomiono elektrownię wodną. W latach 1976-1977 stopień wodny w Zwanowicach zmodernizowano i wybudowano jaz sektorowy, który zastąpił jaz kozłowo-iglicowy. W 1979 r. przystąpiono do budowy nowej śluzy. Po 10 latach prace zakończono oddając do użytku najnowocześniejszą śluzę na Odrze umożliwiającą śluzowanie standardowych w Europie jednostek pływających o szerokości 11,40 m. W 1992 r. przeprowadzono remont kapitalny śluzy. Obecnie jest to, w porównaniu do śluzy w Rybnej, w pełni zmechanizowana śluza w powiecie brzeskim.

Kanał Gliwicki

W przypadku zabytków hydrotechniki współczesne granice administracyjne nie mają znaczenia. Dlatego pisząc o nich, nie sposób jest nie wspomnieć o Kanale Gliwickim na rzece Odrze, który łączy miasto Gliwice z rzeką Odrą przez port w Koźlu (woj. opolskie). Budowę Kanału Gliwickiego rozpoczęto w 1934 r. a zakończono w 1939 r. (uruchomiono go w 1941 r.). Prace wykonywane były przy użyciu łopat z nie wielkim udziałem sprzętu mechanicznego. Poza obszarem miasta trasa Kanału Gliwickiego pokrywa się w większości z dawnym Kanałem Kłodnickim, który w trakcie budowy nowego został zniszczony. Długość kanału 40,60 km, maksymalna głębokość 3,50 m, różnica poziomów wody na początku i końcu kanału wynosi 43,60 m. Pokonanie różnic poziomu wody przez jednostki pływające reguluje 6 śluz wodnych. Kanał wykonany jest częściowo w wykopie, a częściowo w nasypie. Jego szerokość waha się od 38,00 m w wykopie do 41,00 m w nasypie. Dopuszczalna prędkość jednostek pływających na kanale wynosi 6,00 km/h. Początek kanału znajduje się w Kędzierzynie-Koźlu na 98,00 km rzeki Odry, a koniec kanału w basenie portowym Portu Gliwice. Kanał Gliwicki umożliwia żeglugę dużych jednostek odrzańskich.

Zapora wodna na Sole

Zapora wodna na Sole w miejscowości Porąbka (powiat bielski, woj. śląskie) jest pierwszą w Polsce zaporą wodną zbudowaną w okresie międzywojennym. Robi niesamowite wrażenie. Zbudowano ją w latach 1928-1937 między Porąbką, a Międzybrodziem Bialskim. Zapora wodna typu ciężkiego spiętrza wody rzeki Soły tworząc Jezioro Międzybrodzkie. Została zbudowana na podłożu skalnym według projektu prof. Gabriela Narutowicza i inż. T. Baeckera przez Societe Franco-Polonaise Warszawa. Wysokość zapory wynosi 37,3 m, a jej długość 260 m. Przy zaporze znajduje się elektrownia wodna, zbudowana w latach 1951-1954 jako pierwszy element Zespołu Elektrowni Wodnych (którego pozostałymi elementami są Tresna i Elektrownia Szczytowo-Pompowa Porąbka-Żar). Elektrownia posiada dwa hydrozespoły Kaplana o mocy 6,1 MW i jeden turbozespół typu Francis`a o mocy 0,4 MW pracujący na potrzeby własne.