Majowe białe kwiatki przypominające kształtem dziecięce czapeczki ułożone stopniowo na łodyżce między błyszczącymi, zielonymi liśćmi są symbolem wiosny, talizmanem szczęścia i potocznie określa się je „drabiną do nieba”. Konwalia jest polską byliną rodzimą – endemitem i często w pierwszym skojarzeniu przywołuje w pamięci obrazy starszych pań sprzedających w wiaderkach związane sznurkiem gałązki tych zachwycających kwiatów. Konwalia znana też jest w starożytnej Grecji, gdzie w jednym z mitów Apollo kazał rosnąć konwalią, które chroniły stopy jego muz. U plemion germańskich była atrybutem bogini wiosny Ostary (Eostrae) i podczas rytuałów wiosennych kwiaty konwalii wrzucano do ogniska. Słowianie używali konwalii w rytuałach miłosnych – suszony bukiecik chronił przed staropanieństwem, a intensywny zapach odpędzał złe moce i przyciągał powodzenie. Wierzono bowiem, że białe kwiatki o kształcie dzwoneczka mają ogromną moc przywoływania dobra.
Portret Mikołaja Kopernika z konwalią, Jan Ligber, 1804 r.
Konwalie należą do bukietu Maryi, która doświadczyła cierpienia w czasie męki Jej Syna oraz wytrwałości w walce z pokusami, gdyż nigdy nie uległa grzechowi. Białe dzwoneczki zwane też są zwyczajowo „łzami Matki Boskiej” upamiętniając jej cierpienie. Konwalia była też uosobieniem pokory. Natura drobnych kwiatów konwalii pochylających pokornie swoje białe główki idealnie symbolizuje Matkę Boską Pokorną. Zresztą konwalia jako symbol pokory Bożej Rodzicielki widnieje na obrazie „Rajski ogród” Mistrza Górnej Nadrenii. Mimo, iż konwalia jest rośliną trującą, od średniowiecza uważana jest za lekarstwo. Bo jak wiadomo dawka czyni truciznę – jak to trafnie ujął słynny lekarz Paracelsus w XVI wieku. Dlatego nie dziwni portret Mikołaja Kopernika z konwalią w ręku – średniowiecznym symbolem sztuki lekarskiej.
Już dawno odkryto, że lek z konwalii majowej pomaga w chorobach serca i niewydolności żylnej, wspomaga wydalanie soli z moczem i był używany w przeszłości – zwłaszcza przez ludność wiejską Rosji – przy porodzie, skurczach, udarach i paraliżu. Chińczycy stosowali korzeń byliny do leczenia schorzeń naczyniowo-sercowych. Hildegarda von Bingen polecała konwalię również na choroby skóry. Intensywny zapach białych dzwoneczków podobno pomaga w walce z zawrotami głowy i bólami głowy, sok – nakładany na twarz – był środkiem wybielającym piegi. Obecnie składniki aktywne konwalii, niektóre związki cukrowe, w wielu lekach nasercowych i krążeniowych, ale wszystkie można zażywać tylko w dobrych dawkach zgodnie z zaleceniami lekarza, ponieważ skuteczność jest zbliżona do dawki toksycznej.
Konwalia majowa to rodzaj bylin jednoliściennych, który jest gatunkiem rodzimym w Polsce i prawnie chronionym. Rośnie dziko w lasach i parkach, a także jest uprawiana w ogrodach. Jest odporna na mróz i niewymagająca. Słodkie i intensywnie pachnące kwiaty konwalii, rosnące w gronach, wyglądają jak białe dziecięce czapeczki. Roślina jest wieloletnia, dorasta do 30 cm wysokości, a jej kłącza są szeroko rozgałęzione pod ziemią. Latem kwiaty zamieniają się w trujące, czerwone jagody, które lubią jeść niektóre ptaki w tym drozdy.
Botaniczna nazwa tej rośliny (Convallaria majalis L.) według Linneusza pochodzi z greki od słów convallis – dolina oraz eirion – lilia. W XV i XVI w. konwalia nazywana była lilią dolin. Zresztą zaliczano ją do rodziny liliowatych. Do dziś w języku angielskim konwalia to lilly of the valley, a np. w portugalskim – líriod do vale. W zapiskach Eadmera z Canterbury o konwalii czytamy: „Ja jestem lilią dolin, to znaczy kwiatem pokornych”. Rozważanie tych słów było genezą procesu zwanego odkupieniem. Od czasów średniowiecza Madonna jest m.in. przedstawiana z konwaliami. Kwiaty te symbolizują pokorę Bożej Oblubienicy, która podczas zwiastowania powiedziała do Anioła Gabriela: „Niech mi się stanie według słowa twego”. Konwalie rosną u stóp Matki Bożej na przedstawieniach „Rajskiego ogrodu” wspomnianego wyżej Mistrz Górnej Nadrenii z ok. 1410 r. Biel kwiatów oznacza jej czystą miłość.
W Pieśni nad Pieśniami, poetyckiej księdze Biblii, ukochany chwali swoją oblubienicę jako konwalię.
Jam narcyz Saronu, lilia dolin.
Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt” (2, 1-2)
Kwiaty konwalii pojawiają się w przedstawieniach zwiastowania, nawiedzenia świętej Elżbiety i narodzenia Jezusa Chrystusa. W pierwszym przypadku i w scenie Bożego narodzenia stanowi symbol zbawienia i nieskalanej miłości, a w scenie Nawiedzenia symbol miłości i szczęścia. Konwalia jest także kwiatem łączonym z Chrystusową Pasją. Legenda mówi, że konwalie wyrosły w miejscu, w którym upadły łzy Maryi, gdy stała pod krzyżem, dlatego kwiat konwalii wyobrażony został u stóp krzyża na obrazie „Zdjęcie z krzyża” Hansa Pleydenwurfa, czy na pasyjnym obrazie Albrechta Dürera „Matka Boża z czyżykiem”, na którym bukiecik konwalii wręcza Maryi św. Jan Chrzciciel.
Konwalia pojawia się też w przedstawieniach Nawiedzenia, w których prawdopodobnie symbolizuje miłość i szczęście, a łączona ze zwiastowaniem i Bożym Narodzeniem – zbawienie i czystą miłość. Pięknym przykładem połączenia symboliki róży, lilii i konwalii jest korona Marii w ołtarzu z katedry św. Bawona w Gandawie namalowanym przez Jana van Eycka (1425-33). Matka Boża przez św. Augustyna nazywana jest
„kwiatem polnym, z którego zrodził się kosztowny kwiat konwalii [Jezus Chrystus], a dzięki Jego narodzinom została zmieniona natura i zniesiona wina pierwszych rodziców”.
Nie tylko wybitni malarze uwieczniali na swych arcydziełach konwalie. Kwiaty te są też motywem spotykanym na opolskich strojach ludowych. Ostatnio piękne wzory z motywem konwalii odszukał twórca ludowy Piotr Szafrański. Konwalie maluje na porcelanie Mistrzyni Tradycji twórczyni ludowa Małgorzata Mateja. Liście konwalii są częstym motywem na kwietnych dywanach układanych na procesje Bożego Ciała w Kluczu, Olszowej, Zalesiu Śląskim i Zimnej Wódce pod Górą Św. Anny na Śląsku Opolskim. Z liści lub kwiatów robi się też nalewki (zielarki zalewają roślinę 70 proc. spirytusem) lub łączy się je z innymi ziołami w przygotowaniu ziołowych medykamentów. Należy przy tym pamiętać, że roślina jest trująca i nie wykorzystuje się jej w celach spożywczych!
Zapach konwalii wykorzystywany jest w przemyśle kosmetycznym. Białe dzwoneczki swój intensywny zapach zawdzięczają olejkowi eterycznemu farnezolowi, wykorzystywanemu do produkcji perfum, odświeżaczy powietrza oraz w przemyśle kosmetycznym. Obłędny i zarazem rześki „jak pierwsze dni wiosny” jest np. woda toaletowa „Konwalia” firmy Yves Rocher. czy woda perfumowana marki Elizabeth Arden. Konwaliowy zapach utożsamiany jest z delikatnością, subtelnością oraz wrażliwością. Wygląd i delikatność białych wonnych kwiatków symbolizuje niewinność, a co za tym idzie konwalię często dodaje się do komunijnych wianków, czy bukietów konfirmacyjnych i ślubnych. Przepiękne stylizacje bukietów ślubnych z konwalii mogliśmy podziwiać podczas ceremonii ślubnych księżnej Diany, czy Kate Middleton.
Intensywny zapach połączony z delikatnym kształtem sprawia, że konwalia jest kwiatem młodych i zakochanych. Roślina ma także znaczenie astrologiczne – przypisuje się im właściwości magiczne i zwiastujące szczęście osobom spod znaku raka.
Konwalia ma znaczenie kulturowe. W Polsce, w Przemęckim Parku Krajobrazowym znajduje się utworzony w 1957 r. rezerwat przyrody „Wyspa Konwaliowa” – udostępniany do zwiedzania. We Francji w dniu 1 maja odbywa się Święto Konwalii (La Fête du Muguet), a członkowie rodzin obdarowują się bukiecikami tych kwiatów (tzw. porte-bonheur, czyli talizmany szczęścia), które masowo sprzedawane są na ulicach. W Kornwalii, w Wielkiej Brytanii, konwalia jest noszona podczas Furry Dance, organizowanym dla uczczenia nadejścia wiosny. W 1982 r. konwalia stała się narodowym kwiatem Finlandii, a jej wizerunek wybito na monecie.
Literatura:
Ks. A. Łukowicz, Obraz Maryi w „Kazaniach Najświętszej Maryi Pannie” św. Bernarda z Clairvaux, „Studia Pastoralne” 2021, nr 17, s. 279-292.
I. Sikora, Mowa kwiatów. Symbolika roślin kwiatów i kolorów, Wydawnictwo: ASTRUM, 1992 r.
Z. Kossak, Rok polski. Obyczaj i wiara, Wydawnictwo PAX, 2002 r.
https://frauenseelsorge-muenchen.de/index.php?id=199
https://avareurgente.com/pl/konwalie-znaczenie-i-symbolika
https://www.opiekun.kalisz.pl/przedziwna-roza-wsrod-kwiatow/
http://ivobatus.blogspot.com/2013/04/symbolika-konwalii.html