We wtorek, 19 października 2021 r. w sali widowiskowej im. Lucjana Lipińskiego w Małopolskim Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu odbyła się uroczysta gala, podczas której pani Joanna Cicha-Kuczyńska radca i przedstawiciel Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Bartosz Skaldawski, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa wręczyli depozytariuszom oficjalne decyzje o wpisie zwyczajów na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W latach 2019-2021 na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wpisano aż 8 zwyczajów z województwa opolskiego. Nic dziwnego, że na gali opolskie po prostu rozbiło bank. Wszystkie wpisy powstały dzięki zaangażowaniu Oddziału Terenowego Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Opolu.
Na galę do Nowego Sącza wybrało się 30 osób z regionu: pięć osób z gminy Olesno na czele z burmistrzem Sylwestrem Lewickim oraz grupa 25 osób autokarem, który wyruszył z Opola dzięki uprzejmości Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego. Opolszczyzna pięknie się zaprezentowała i pokazała, że jest potęgą jeśli chodzi o bogactwo i różnorodność dziedzictwa niematerialnego. – „Zabraliśmy tylko po kilku przedstawicieli z każdej z ośmiu grup depozytariuszy, którzy odbierali swoje wpisy na listę krajową” – informuje Marta Moskal-Kochman z Departamentu Kultury, Sportu i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego, która organizowała wspólny wyjazd.
IV Gala Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego otwierała VII Kongres Kultury Regionów z cyklu „Żywioły dziedzictwa” pod hasłem „Woda jest kobietą”. Uroczystość rozpoczęła się o godz. 17.00 na dziedzińcu Małopolskiego Centrum Kultury „Sokół”. Gości z całej Polski przywitała pani Iwona Gibas, Członek Zarządu Województwa Małopolskiego, która podkreśliła, że Kongres Kultury Regionów to wyjątkowe spotkanie pasjonatów, twórców i znawców lokalnej kultury i dziedzictwa.
Uroczysta gala miała miejsce w sali widowiskowej MCK. Na scenie swoje wpisy na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego odebrali przedstawiciele depozytariuszy ośmiu zjawisk z województwa opolskiego:
Za rok 2019 wpisy na listę odebrali:
– Zwyczaj wodzenia niedźwiedzia na Śląsku Opolskim;
– Kroszonkarstwo opolskie
– Umiejętność ręcznego malowania wzoru opolskiego.
Za rok 2020 r. wpisy na listę NDK odebrali:
– Krzyżoki w Borkach Małych
– Babski comber na Śląsku Opolskim
– Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Kluczu, Olszowej, Zalesiu Śląskim i Zimnej Wódce
– Pisanie pisanek techniką batikową na Śląsku Opolskim.
Za rok 2020 r. wpisy na listę NDK odebrali jeszcze przedstawicielki depozytariuszy zwyczaju wysiewania serc i krzyży na polach w okolicach Strzelec Opolskich.
Wpisy wręczali: pani Joanna Cicha-Kuczyńska, radca Ministra ds. dziedzictwa niematerialnego i Bartosz Skaldawski, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Pięknym dopełnieniem gali była muzyka w wykonaniu m.in. wybitnej artystki Julii Doszny, która sama o sobie mówi, że – „śpiewa, by wzruszać”. I rzeczywiście podczas pieśni łemkowskich w Jej wykonaniu o wzruszenie i ciarki na plecach nie było trudno. Wisienką na torcie był koncert zespołu folkowego S.H.A – Hanki Wójciak i Susanny Jary, który czerpie inspiracje z tradycyjnych utworów w czterech językach: polskim (z gwarą góralską), łemkowskim, ukraińskim i romskim.
Czym jest Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego? To inaczej mówiąc krajowy rejestr elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego, tworzony według zasad przyjętych w związku z Konwencją UNESCO. Ta lista została opracowana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w 2014. Jest spisem przejawów żywego dziedzictwa niematerialnego z terenu Polski i ma charakter wyłącznie informacyjny. Listę prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Wnioski, sprawdzone pod względem formalnym przez NID, opiniuje Rada ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Poniżej krótka charakterystyka poszczególnych zwyczajów wpisanych w latach 2019 -2021 z ternu województwa opolskiego.
Zwyczaj wodzenia niedźwiedzia na Śląsku Opolskim
Wodzenie niedźwiedzia (zwane berami) kultywowane jest obecnie w około stu miejscowościach na Śląsku Opolskim podczas karnawału. Dawniej był to obrzęd o znaczeniu magicznym, obecnie to zabawa i widowisko podkreślające tożsamość lokalną. W zwyczaju istotny element stanowi udział maszkary wyobrażającej niedźwiedzia oraz korowodu innych postaci – żandarma, śmierci, leśniczego, diabła, kominiarza, baby, panny młodej, kominiarz, księdza, lekarza czy rzeźnika. W każdej miejscowości wodzenie przebiega nieco inaczej, jednak do stałych elementów należy odwiedzanie przez korowód wszystkich domów, a na koniec wspólna zabawa połączona z symbolicznym zabiciem niedźwiedzia. Obecnie zwyczaj wodzenia niedźwiedzia stracił swą magiczną, pierwotną funkcję i jest obecnie widowiskiem, zabawą integrującą mieszkańców. W kilku miejscowościach na Śląsku Opolskim depozytariusze wykonują jeszcze tradycyjne stroje misiów ze słomy. To najcenniejsze elementy tego starego, słowiańskiego zwyczaju.
Warto podkreślić, że zwyczaj wodzenia niedźwiedzia na Śląsku Opolskim był pierwszym wnioskiem z regionu, a także pierwszym tak szeroko zakrojonym wpisem na Krajową listę. Drogę tego wpisu na listę NDK rozpoczęły Krzanowice – od 2017 r. dzielnica miasta Opola. Dzięki włączeniu się Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego udało się opracować wniosek z udziałem reprezentatywnych 17 grup depozytariuszy z regionu.
Depozytariusze: organizatorzy wodzenia niedźwiedzia w 11 miejscowościach województwa opolskiego i sześciu dzielnicach Opola – 17 grup depozytariuszy
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2019
https://edu.nid.pl/materialy-edukacyjne/zwyczaj-wodzenia-niedzwiedzia-na-slasku-opolskim
Kroszonkarstwo opolskie
Kroszonkarstwo opolskie jest symbolem Opolszczyzny. Kroszonka to zabarwione jajo zdobione metodą rytowniczą (drapane), ozdabiane tradycyjnymi ornamentami roślinnymi: palmy, kwiaty, liście etc., których wzory są często spotykane także w haftowanych obrusach, zasłonach, dekoracyjnej pościeli (kapach), strojach i malarstwie ludowym. Różnorodność wzorów zależy od inwencji artystycznej samego twórcy. Przez wiele wieków na Śląsku Opolskim robiono pisanki metodą batikową. Jeszcze pod koniec XIX w. przed świętami wielkanocnymi w wielu śląskich rodzinach używano tej metody, stosując jako ornamenty m. in. archaiczne symbole solarne: wiatraczki, raczki, kurze stopki, czy też symbole odradzającego się życia: fasolki, jodełki, kwiaty i winogrona. W pierwszej połowie XIX w. pojawiła się nowa technika zdobienia jaj – technika rytownicza, polegająca na wydrapywaniu wzorów na pomalowanym jajku. Technika ta szybko zyskała popularność. Ozdobione w ten sposób jajko otrzymało nazwę kroszonki. Malowano na nich głównie motywy kwiatowe zaobserwowane z przyrody występującej na danym terenie. Początkowo kroszonki wykonywane tylko w okresie Świąt Wielkanocnych, obecnie dzięki formule Wojewódzkiego Konkursu Plastyki Obrzędowej „Kroszonki Opolskie” stały się one powszechną częścią elementów zdobniczych w województwie opolskim.
Fot. Sandra Murzicz
Depozytariusze: Opolskie Dziuchy, Stowarzyszenie Twórców Ludowych Oddział Opole
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2019
Umiejętność ręcznego malowania wzoru opolskiego
Wór opolski pochodzi z tradycyjnych kroszonek, jaj zdobionych na Wielkanoc techniką rytowniczą. W 1963 r. podczas obrad jury Wojewódzkiego Konkursu Plastyki Obrzędowej „Kroszonki Opolskie” zrodził się pomysł, aby wzornictwo z kroszonek przenieść na bardziej trwały materiał i rozpropagować go wśród szerszego grona odbiorców. Materiał, który zastosowano to porcelit pozyskany z zakładu w Tułowicach. Pieczę nad całością objęła Cepelia. Pod koniec l.60 XX w. zaczęto to tego celu wykorzystywać porcelanę. Początkowo wytwarzano wyłącznie naczynia dwubarwne, udekorowane prostymi motywami zaczerpniętymi z kroszonek. Początkowe wzory charakteryzowała prostota formy i archaizm. Dominowały i do dziś dominują motywy roślinne. Obecnie wzór opolski to nie tylko porcelana. Grupa Opolskie Dziouchy zrzeszająca opolskie twórczynie ludowe przenosi wzór opolski na produkty codziennego użytku, takie jak: zegary, breloczki i smycze do kluczy, broszki ceramiczne i biżuteria z drewna, świece adwentowe z litego drewna czy elementy dekoracyjne, jak bombki. Z wykorzystaniem wzoru opolskiego powstają także tatuaże na specjalne zamówienie. Kolejnym ważnym obszarem wykorzystania i promowania wzoru opolskiego są projekty graficzne, które stanowią bazę do tworzenia kolorowanek dla dzieci, oficjalnych zaproszeń z elementami wzoru itp. Grupa planuje również przeniesienie wzoru opolskiego na dzianiny.
Depozytariusze: Grupa „Opolskie Dziouchy”, Stowarzyszenie Twórców Ludowych Oddział Opole
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2019
Krzyżoki w Borkach Małych
Zwyczaj krzyżoków w Borkach Małych kultywowany jest wyłącznie w sołectwie Borki Małe w gminie Olesno w województwie opolskim. Polega na tym tym, iż 12 kawalerów przez okres Wielkiego Postu przygotowuje bramę z wydmuszek kurzych jaj. Zawieszają ją nocą w centrum wsi w Wielką Sobotę. Nad ranem w niedzielę wielkanocną, przed wschodem słońca ruszają z chorągwiami i figurą Zmartwychwstałego w pola, by z pieśnią na ustach błagać Boga o urodzaj dla rolników. Najstarsi mieszkańcy twierdzą, że tradycja ta sięga co najmniej przełomu XIX i XX wieku. Chociaż przestrzegana jest zasada uczestnictwa w nim wyłącznie kawalerów, to jednak w czasie wojny, po prostu z braku takowych, na obchód pól wyruszali mężczyźni żonaci. Mieszkańcy wierzą, że brama z wydmuszek zapewnia urodzaj i wszelką pomyślność. Brama wisi w centrum wsi przez cały rok, więc wszyscy mieszkańcy przez nią przechodzą.
Depozytariusze: Mężczyźni z Borek Małych
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2020
Babski comber na Śląsku Opolskim
Babski Comber na Śląsku Opolskim jest popularnym zwyczajem okresu końca karnawału. Combry organizowane są przez wiele grup kobiet na terenie całego województwa, a uczestniczą w nich również niemal wyłącznie kobiety. Do czasu II wojny światowej funkcjonował on jako obrzęd przejścia dla młodych mężatek inicjowany przez starsze zamężne gospodynie. Później stał się zabawą dla wszystkich kobiet z danej miejscowości bez względu na stan cywilny.
Obecnie przebieg zabawy w każdej miejscowości ma nieco inny scenariusz, jednak jego wspólnymi cechami niemal zawsze są: organizacja combra przez mieszkanki danej miejscowości, zakaz wstępu mężczyzn, z którego zwolnieni są członkowie orkiestry oraz pewna kameralność imprezy (najczęściej na jednej zabawie bawi się kilkadziesiąt kobiet z najbliższej okolicy). Organizatorki podkreślają, że efektem kultywowania tej tradycji jest tworzenie więzi międzypokoleniowych i poczucie wspólnoty.
Depozytariusze: grupy kobiece organizujące combry
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2020
https://opolskiedziouchy.pl/babski-comber/
Babski Comber. Kobiety w popielowskiej Krainie Czarów [ZDJĘCIA]
Procesja Bożego Ciała z tradycją kwietnych dywanów w Kluczu, Olszowej, Zalesiu Śląskim i Zimnej Wódce
Zwyczaj układania kwietnych dywanów na procesję Bożego Ciała w miejscowościach: Klucz, Olszowa, Zalesie Śląskie i Zimna Wódka jest pierwszym wpisem z listy NDK z terenu Opolszczyzny, który ma realne szanse wpisu na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Wniosek w tej sprawie został złożony przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w marcu 2020 r. i czeka na rozstrzygnięcie. We wszystkich czterech miejscowościach zwyczaj ten kultywowany od kilku pokoleń nieprzerwanie do czasów obecnych. Przyjmuje się, że tradycja ta twa nieprzerwanie przynajmniej od 120 lat. We wszystkich czterech miejscowościach zwyczaj ten kultywowany od kilku pokoleń nieprzerwanie do czasów obecnych. Tradycję tę praktykuje społeczność w różnym przedziale wiekowym, często uczestniczą w niej całe rodziny. W opinii mieszkańców zaniechanie jej byłoby wielką stratą dla wspólnot nie tylko pod względem kulturalnym, tożsamościowym, ale również pod względem integracji mieszkańców.
Podstawą do budowy kwietnych dywanów są w zależności od miejscowości: pocięta trawa, piasek i liście paproci. Ze względu na to, że Boże Ciało jest świętem ruchomym, parafianie wykorzystują te kwiaty, których jest w danym okresie najwięcej. W niektórych okresach dominują róże, w innych piwonie, maki lub chabry. Czasem są to kwiaty ogrodowe, a czasem kwiaty i zioła polne. Stosuje się np. kalinę, dziki bez, stokrotki, bratki, tulipany, agat czy kwiaty kasztanowca. Dopiero po zebraniu kwiatów i ustaleniu dominujących kolorów, mieszkańcy opracowują wzory. Są to często symbole religijne, np. baranek, oko Opatrzności Bożej, kotwica, gołębica, serce, kielich, napisy IHS czy litera M – symbol maryjny.
Depozytariusze: Mieszkańcy wsi: Klucz, Olszowa, Zalesie Śląskie i Zimna Wódka
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2020
http://edu.nid.pl/materialy-edukacyjne/boze-cialo-z-tradycja-ukladania-dywanow-kwietnych
Pisanie pisanek techniką batikową na Śląsku Opolskim
Zdobienie jaj wielkanocnych metodą batikową, czyli tzw. pisanie pisanek, polega na nakładaniu warstwy lub kilku warstw wosku i moczeniu jajka w barwniku, który pokrywa miejsca nie polane woskiem. Technika ta, stosowana na terenie Opolszczyzny jeszcze pod koniec XIX wieku, zaczęła stopniowo ulegać zapomnieniu – wyparta przez nowszą technikę rytowniczą. Sytuacja uległa zmianie wraz z pojawieniem się osób przesiedlonych po II wojnie światowej z Kresów wschodnich II RP (terenów dzisiejszej Ukrainy), które wśród swoich zwyczajów świątecznych przywiozły również tradycję zdobienia jaj metodą batikową i przekazały ją kolejnym pokoleniom zamieszkującym miejscowości takie, jak: Tułowice, Skarbiszowice, Niemodlin, Sady, Grodziec, Korfantów, Czeska Wieś, Pogorzela, Obórki, Kluczbork i inne.
Fot. Mariusz Przygoda
Depozytariusze: Stowarzyszenie Twórców Ludowych Oddział Opole
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2020
http://edu.nid.pl/materialy-edukacyjne/pisanie-pisanek
Wysiewanie serc i krzyży na polach w okolicach Strzelec Opolskich
W czasie jesiennych lub wiosennych zasiewów zbóż rolnicy z okolic Strzelec Opolskich rysują patykiem na ziemi symbol krzyża lub serca zakończonego krzyżem. W wyżłobione miejsce sieją zboże – najczęściej jęczmień, lub żyto. Znaki te mają zapewnić siejącym urodzaj i ochronić przed kataklizmem. Tradycja symbolicznego zasiewu krzyży i serc na polu na terenie dwóch gmin opolskich: Strzelce Opolskie i Ujazd przetrwała w kilku miejscowościach i ma za sobą wieloletnią a prawdopodobnie i wielowiekową tradycję. W każdej z rodzin pamięć o tym zwyczaju sięga kilku pokoleń. W zasiewaniu serc i krzyży biorą udział wszyscy członkowie rodziny.
Depozytariusze: rolnicy indywidualni z gmin Strzelce Opolskie i Ujazd (powiat strzelecki)
Rok wpisania na Krajową listę NDK: 2020
https://www.dladziedzictwa.org/2021/03/29/rolnicy-z-rozmierzy-poblogoslawili-swoje-pola/
Wysiewanie serc i krzyży na polach w okolicy Strzelec Opolskich