Tradycje Wigilii Bożego Narodzenia w Polsce zostały decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wpisane na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego (pozycja 108).
Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego prowadzona jest przez Narodowy Instytutu Dziedzictwa. Wpisów na listę dokonuje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, po uzyskaniu rekomendacji takiego wpisu ze strony Rady ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.
Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego stanowi realizację wymogu nakładanego na Państwo-Stronę Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 r. W Polsce funkcjonuje od 2014 roku.
Link do Krajowej Listy: https://niematerialne.nid.pl/krajowa-lista-niematerialnego-dziedzictwa-kulturowego/
„Niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza
- praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową –
- które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego.
- To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią
- oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności.” (Fragment Konwencji UNESCO 2003)
Linki dot. Konwencji UNESCO 2003:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20111721018
Wigilia jako niematerialne dziedzictwo kulturowe
Wniosek o wpis tradycji wigilijnych był wnioskiem pionierskim. Dotąd na Krajowej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego nie było zjawisk o zasięgu ogólnopolskim. Dominowały tradycje czy umiejętności związane z jednym regionem etnograficznym, parafią, gminą, miejscowością. Tradycje wigilijne dotyczą bowiem całej Polski oraz miejsc zagranicą, gdzie Polacy obchodzą Wigilię. Wigilia jest też fenomenem kulturowym: kultywują ją na różny sposób niemal wszyscy Polacy i mieszkańcy Polski, niezależnie od przynależności narodowościowej, etnicznej, wyznaniowej, religijnej, rasowej; niezależnie od miejsca zamieszkania: na wsi i w mieście, także w diasporze; tysiące osób związanych ze wspólnotami wyznaniowymi, w tym wspólnoty parafialne różnych form chrześcijaństwa: katolików, grekokatolików, prawosławnych, protestantów i wspólnot niechrześcijańskich nowych ruchów religijnych; osoby nieidentyfikujące się z żadnym wyznaniem ani religią. Wpis bierze pod uwagę zróżnicowanie regionalne tradycji wigilijnych i inkluzyjnie dotyczy całej Polski niezależnie od gminy, powiatu, województwa, regionu itd. Wigilia integralnie związana jest z chrześcijaństwem, ale obecnie w części społeczeństwa wymiar religijny jest przytłumiony lub nawet nieobecny.
Wpis obejmuje tradycje całego dnia Wigilii (nie samą wieczerzę), przebogate w symbole, kolędy, kulinaria, wymianę darów, świąteczny wystrój, przekonania, praktyki i rekwizyty. Bierze pod ochronę praktyki świeckie i religijne realizowane w domach, kościołach i na cmentarzach. Dzień Wigilii Bożego Narodzenia, przypadający 24 grudnia, w polskiej kulturze jest świętem najdonioślejszym. Charakteryzuje go niepowtarzalny nastrój refleksji i nadziei, rodzinności, pojednania i wyjątkowego spotkania. Co niezwykłe, Wigilia jest powszechnie praktykowana, nawet jeśli została ograniczona do kilku wybranych elementów: wieczerzy, łamania się opłatkiem i obdarowywania się prezentami. Wpis na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego jest świadectwem głębokiego szacunku dla tradycji Wigilii jako ważnego elementu kultury polskiej i tożsamości współczesnych Polaków ze wszystkich grup społecznych.
W ujęciu etnologicznym i antropologicznym Wigilia jest rytualnym przejściem od starego do nowego roku, dlatego w wielu przekonaniach i artefaktach wigilijnych widać związek z prastarym przedchrześcijańskim kultem zmarłych oraz z magią zapewniającą pomyślność plonów, dostatek w gospodarstwie, zdrowie w nowym roku. Tradycja wigilijna nie jest zarazem jednorodna. Konkretne praktyki kulturowe związane z Wigilią zależały i zależą nadal od regionu kraju, tradycji grup etnograficznych i wyznaniowych, zamożności rodzin i podatności na zmiany kulturowe. Jednocześnie wiele dawnych zwyczajów i przekonań wigilijnych jest nadal praktykowanych. Odziedziczyliśmy te tradycje po poprzednich pokoleniach i zobowiązani jesteśmy przekazać jak najwięcej następnym generacjom.
Ochrona zgodnie z duchem Konwencji UNESCO 2003 nie polega na „zamrażaniu” dziedzictwa, każde pokolenie może do niego dodawać coś od siebie, np. rybę po grecku do menu wieczerzy wigilijnej. Ponadto istotą ochrony dziedzictwa w myśl Konwencji UNESCO 2003 jest żywe praktykowanie go i przekazywanie następnym pokoleniom.
Wpis na Krajową listę otwiera możliwość wpisu na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO (https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista_reprezentatywna_niematerialnego_dziedzictwa_kulturowego). Przygotowaniem takiego wniosku zajmuje się Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Departament Ochrony Zabytków) w wraz z Ukrainą i Litwą, która koordynuje wniosek. Złożenie wspólnego wniosku planowane jest do końca marca 2025 roku.