Efez – miasto-muzeum | Fundacja Dla Dziedzictwa

Efez jest jednym z najwspanialszych miast starożytnych i drugim po Pompejach, najlepiej zachowanym na świecie. W czasach świetności był wpływową metropolią położoną na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych pomiędzy Wschodem a Zachodem. Obecnie jest tureckim miastem – muzeum, a jego dzisiejszy obraz, to efekt pracy wybitnych archeologów. W 2015 r. Efez został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Efez leży na Wybrzeżu Egejskim, nad Morzem Śródziemnym, w zachodniej części Turcji. Jest jednym z dwunastu miast jońskich Azji Mniejszej, w którym znajduje się najwięcej zachowanych zabytków. Miasto – muzeum charakteryzuje się także różnorodnością kultur i wpływów, które można zaobserwować w trakcie jego zwiedzania. Efez jest bowiem miejscem istotnym dla chrześcijan – to tutaj powstała pierwsza wspólnota chrześcijańska w Azji Mniejszej. Przede wszystkim jednak Efez był starożytną metropolią i ośrodkiem kultu bogini płodności – Kybele. Z czasem, pod wypływem cywilizacji jońskiej, Kybele przeistoczyła się w Artemidę Polimaste („o wielu piersiach” co symbolizowało płodność). W Efezie, na gruzach starej świątyni w latach 564-540 p.n.e. wzniesiono świątynię Artemidy – najwspanialszą świątynię ówczesnych czasów, którą uważano za jeden z siedmiu cudów świata starożytnego. Zaprojektować i zbudować świątynię Artemidy miał szczęście wybitny grecki architekt Chersifron z Knossos. Do czasów obecnych po Artemizjonie pozostały jedynie relikty dawnej świetności.

Znaczna część osób kojarzy również miasto jako miejsce pochodzenia słynnego filozofa, Heraklita z Efezu. Inni natomiast znają je jako pierwszy ośrodek wspólnoty chrześcijan. To tutaj bowiem, niedaleko starożytnych ruin znajduje się ostatni ziemski dom Matki Chrystusa, a św. Jan pełnił w Efezie stanowisko biskupa.

Miasto położone nad Morzem Egejskim u ujścia rzeki Kajstros prawdopodobnie powstało w XI wieku p.n.e. Według legendy w Efez wybudowały w XII wieku p. n.e. legendarne wojowniczki Amazonki. Swą świetność i sławę jednego z najbardziej wpływowych i najważniejszych miast starożytnego świata, Efez zawdzięcza doskonałej lokalizacji w zatoce Morza Egejskiego, na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych pomiędzy Wschodem a Zachodem.

Już około VIII-VII wieku p.n.e. Efez, razem z jońskim Miletem i doryckim Halikarnasem znajdował się w gospodarczej i politycznej czołówce ówczesnego świata greckiego. Następnie miasto znajdowało się pod panowaniem króla Lidii. Później Efez znalazł się we władaniu perskim aż do czasu, gdy podbił je Aleksander Wielki. Przybycie króla macedońskiego zapoczątkowało trzeci już okres wielkiego rozkwitu miasta. Fakt, iż Efez był największym miastem małoazjatyckim skutkował ogłoszeniem go stolicą prowincji za panowania rzymskiego od 133 roku p.n.e. Tu też przebywał Marek Antoniusz wraz z Kleopatrą podczas swoich walk z Oktawianem. W Efezie wybudowano wiele majestatycznych budowli m.in. odeon, Wielki Teatr, Bibliotekę Celsusa, oraz bramę Heraklesa. W III w. miasto stało się celem najazdów Gotów, którzy doszczętnie złupili je w 263 r. W tym okresie doszło również do zamulenia ujścia rzeki, co doprowadzało do zmiany linii brzegowej i odsuwaniu się od morza.

W I w. n.e. w Efezie zaczęli osiedlać się chrześcijanie, a metropolia szybko stała się ośrodkiem nowej wiary w Azji Mniejszej. Tu m.in. przebywali Matka Chrystusa, św. Jan i św. Paweł. Relikty tego okresu możemy poczytać w Biblii – w Nowym Testamencie w Listach do Efezjan św. Pawła Apostoła. Efez wymieniony jest również w Apokalipsie św. Jana. W Efezie byli również: św. Piotr wraz ze św. Markiem, św. Łukasz oraz św. Filip, zanim osiadł w odległym o 150 kilometrów Hierapolis. W 431 r. w Efezie odbył się sobór zwany efeskim, podczas którego nadano Marii tytuł „Theotakos” – Matka Boga.

Miasto zaczęło podupadać na skutek zamulenia portu, który wkrótce stał się nie do użycia. Spustoszenie w VI w. przyniosło trzęsienie ziemi, po którym większość ludności przeniosła się nieco dalej do miejsca, w którym dzisiaj istnieje miasteczko Selcuk. Najazdy Arabów w VII w. dopełniły zniszczenia. Ostatecznie Efez, który był już tylko maleńką wioską, przestał istnieć w XV w. Kolejny okres świetności przyniósł wiek XIX i era wielkich odkryć archeologicznych.

Pierwsze prace archeologiczne na terenie Efezu ruszyły w latach 1859–1874. Zostały zainicjowane przez brytyjskiego inżyniera, Johna Turtle’a Wooda (1821-1890), który nadzór nad kładzeniem torów zamienił w poszukiwania archeologiczne na zlecenie British Museum. On to właśnie odnalazł Artemizjon. Kolejny Brytyjczyk, David G. Hogarth prowadził wykopaliska w Efezie w latach 1904-1905. Sukces odkrycia Efezu nie należy jednak do Brytyjczyków, lecz do Austriaków. W 1895 r. kopać w Efezie zaczął „ojciec austriackiej archeologii”, czyli Otto Benndorfa (1838-1907), a prace wykopaliskowe prowadzone przez Austriaków są kontynuowane do dzisiaj. W 2022 r. archeolodzy z Austriackiej Akademii Nauk trafili w Efezie na świetnie zachowane pozostałości wczesnobizantyjskiej dzielnicy przemysłowo-gastronomicznej. Nowo odkryta dzielnica znajduje się na Placu Domicjana. Był to ważny publiczny plac położony w pobliżu Świątyni Domicjana i rzymskiej agory. Badaczom wydaje się, że dzielnica ta została nagle zniszczona w roku 614/615 n.e. w wyniku pożaru.