Jest unikatem na światową skalę. Podobnych konstrukcji mostowych przetrwało do naszych czasów zaledwie kilka, głównie w Wielkiej Brytanii. Nie są to jednak identyczne rozwiązania. Specyficzną i niepowtarzalną cechą konstrukcji nośnej mostu w Ozimku są monumentalne, żeliwne pylony, ustawione po obu stronach rzeki, przez które przewieszono łańcuchy. Każdy słup to ostrosłup ścięty, wykonany z czterech ażurowych płyt skręconych śrubami. Podobne rozwiązania były ówcześnie bardzo rzadko stosowane.
Most, który powstał w niewielkiej osadzie hutniczej na historycznym Górnym Śląsku, dziś stanowi najstarszy na świecie żelazny most wiszący o konstrukcji łańcuchowej, przewieszonej przez żeliwne pylony. Zabytek ten ilustruje istotny etap przemian w rozwoju techniki i inżynierii mostowej. Jest pomnikiem myśli inżynierskiej, materialnym świadectwem kunsztu rodzimych odlewników i hutników, którzy odważnie wprowadzali nowatorskie rozwiązania techniczne z dziedziny mostownictwa będące przez dziesiątki lat wzorem do naśladowania przy budowie innych tego typu obiektów. Zachowany niemal kompletnie w stanie oryginalnym, zarówno pod względem formy, jak i substancji materialnej – dokumentuje również poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego Śląska w epoce rewolucji przemysłowej. Został oddany do użytku 12 września 1827 roku.
Warto podkreślić, że tak nowatorskie rozwiązania powstały w Królewskiej Hucie „Malapane” nad rzeką Mała Panew w Ozimku założonej w latach 1753/1754 podczas wojen króla Prus Fryderyka II z Austrią o Śląsk (1740-1763). Zakład nastawiony był na produkcję wojenną i dopiero pod koniec XVIII w. zapoczątkowano produkcję maszyn i urządzeń na potrzeby przemysłu i rolnictwa. Królewska Huta w niewielkim Ozimku okazała się jednym z wiodących ośrodków hutniczych w Europie – w 1786 r. rozpoczęto produkcję stali, w 1789 r. zastosowano koks do wytopu, a w 1791 r. rozpoczęto produkcję (najpierw części) maszyn parowych wynalezionych i produkowanych jedynie w Anglii. Na przełomie XVIII i XIX w. najsławniejszymi produktami Huty „Malapane” w Ozimku stały się mosty. Pierwszy, wzorowany na angielskim „Iron Bridge”, wykonany z odlewanych, żelaznych elementów wyprodukowano w latach 1794-1796 r. dla majątku Łażany koło Wrocławia na Dolnym Śląsku w celu usprawnienia przeprawy przez rzekę Strzegomkę. Po tym sukcesie, w latach 1798 – 1804 wyprodukowano w Ozimku kilka mostów o podobnej, łukowej konstrukcji m.in. dla Wrocławia, Berlina, Poczdamu, czy Petersburga. Na początku lat 20. XIX w. zorganizowano na terenie Huty warsztat maszynowy, gdzie pod kierunkiem królewskiego mistrza maszynowego Carla Schotteliusa uczono zawodu synów pracowników Huty w Ozimku. To właśnie ta młoda ekipa stała za sukcesem budowy nowego mostu przez rzekę Małą Panew na drodze hrabiego Renarda prowadzącej z Opola do Dobrodzienia przez teren Huty. Autorem projektu mostu i wykonawcą był Carl Schottelius. Nie wiadomo kto był autorem pomysłu konstrukcji mostu – projektant mógł oprzeć się na założeniach K. F. Schinkla, J. G. Gärtnera lub J. Baildona. Większość badaczy stawia na tego ostatniego.
Tak czy inaczej, zaprojektowane przez Schotteliusa rozwiązania konstrukcyjne były bardzo nowatorskie. Realizację projektu rozpoczęto w 1825 r. Do budowy mostu użyto 14 190 kg żelaza kutego i 57 805 kg elementów odlewanych. Nośność mostu oceniono na 3 tony. Kunszt konstruktorów szybko zweryfikowała natura. W dniu 17 marca 1830 r. powódź dotkliwie uszkodziła most – jeden z przyczółków został podmyty, ale most ustabilizowano dużymi głazami. Jego konstrukcję wzmocniono w 1854 r. (dokonano też zmiany
w konstrukcji pomostu, zastępując drewniane poprzecznice stalowymi) – wytrzymał on później wiele powodzi i przemarsz wojsk francuskich. W 1889 r. wprowadzono skuteczną zmianę zakotwień łańcuchów i ich fundamentów.
Żelazny łańcuchowy most wiszący przez rzekę Małą Panew do 1938 r. był jedyną mostową przeprawą w Ozimku. Uszkodził go radziecki czołg 22 stycznia 1945 roku. Mimo naprawy, most został wyłączony z ruchu kołowego i służył jako przeprawa piesza, a jego znaczenie komunikacyjne zostało zredukowane do ruchu lokalnego. W 1969 r. został wpisany do rejestru zabytków woj. opolskiego. Na początku lat 70. XX w. został wcielony do majątku trwałego huty „Małapanew”. W 2008 r. został przekazany Gminie Ozimek, która rozpoczęła działania mające na celu uratowanie zabytku. Prace konserwatorskie i renowacyjne prowadzono w latach 2009-2011. Ze względu na jego unikatowy charakter, na projektantach prac konserwatorskich ciążyła duża odpowiedzialność. Zaplanowano działania bezprecedensowe, mające na celu przywrócenie zabytkowi pierwotnych walorów użytkowych i architektonicznych, m. in. demontaż 1600 elementów mostu i wykonanie ich renowacji w zadaszonej hali, przy zachowaniu całości substancji zabytkowej. Przeprowadzone prace nie zmieniły geometrii mostu – zmieniono jedynie (za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków) typ podłużnic w pomoście oraz wzmocniono ustrój nośny, podwieszając go na dodatkowych linach stalowych, w układzie zbieżnym z łańcuchami. Grafitowa kolorystyka obiektu również nie odbiega w sposób znaczący od pierwotnej, co uzyskano poprzez analizę stratygraficzną historycznego układu powłok malarskich na elementach żeliwnych. Zmiennym elementem jest niestety krajobraz i najbliższe otoczenie mostu – obecnie zabudowywane nowymi obiektami usługowo-handlowymi.
Dnia 3 maja 2011 r. uroczyście oddano most do użytku. Do dziś nie otrzymał on żadnej nazwy. Most jest znakiem rozpoznawczym Ozimka, jego wizerunek widnieje w herbie miasta oraz w logotypach wielu firm i instytucji. Nic dziwnego, gdyż należy do najciekawszych atrakcji turystycznych Śląska Opolskiego, co w powiązaniu z pobliskim „Juraparkiem” w Krasiejowie i szlakiem kajakowym na Małej Panwi generuje duży ruch turystyczny zarówno krajowy, jak i zagraniczny. W promocji zabytku pomógł wpis na listę Pomników Historii.
Żelazny, wiszący łańcuchowy most przez rzekę Mała Panew w Ozimku był czwartym Pomnikiem Historii w województwie opolskim. Na tę prestiżową listę najcenniejszych zabytków wpisano go w 2017 r. Warto przypomnieć, że status Pomnika Historii przyznawany jest zabytkom i miejscom szczególnie ważnym ze względów historycznych, kulturowych i naukowych. Celem tworzonej od 1994 r. prezydenckiej listy Pomników Historii jest wyłonienie zabytków najbardziej wartościowych, zróżnicowanych, takich turystycznych hitów, które są wizytówką Polski na świecie. Te unikatowe obiekty zabytkowe z jednej strony są magnesem przyciągającym turystów, a z drugiej strony świadczą o niezwykłym bogactwie i różnorodności dziedzictwa kulturowego naszej pięknej Ojczyzny.
Archiwalia pochodzą z „Oberschlesien im Bild” 1927 nr 11, 1928 nr 49, 1932 nr 2, 1936 nr 26 oraz „Heimatkalender Kreis Oppeln” 1928.
Literatura:
100 Pomników Historii, red. E. Jagielska, M. Czuba, A. Hanka, A. Wawrzyńczuk, Warszawa 2018, s. 257-258.
Żeliwo europejskie, red. J.T. Juros, Ozimek 2017.
Polecamy:
