Dawne opactwo cysterskie i kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Rudach Wielkich

Kompleks klasztorny w Rudach powszechnie zaliczany jest do grupy najważniejszych sakralnych obiektów architektury gotyckiej oraz najcenniejszych dokonań doby baroku na obszarze historycznego Górnego Śląska. Opactwo cysterskie położone jest we wsi Rudy w gminie Kuźnia Raciborska w powiecie raciborskim, nad rzeką Rudą w otoczeniu rozległego terenu leśno-parkowego. Jego powstanie, przypadające na połowę XIII w., wiązane jest z osobą księcia Władysława Opolskiego, od imienia którego pierwotnie nazywano opactwo – „Wladislaw”. Klasztor przeznaczony został dla konwentu cystersów z Jędrzejowa, będącego bezpośrednią filią francuskiego Morimond.

Powstanie najstarszej części kompleksu klasztornego (kościół wraz południową częścią wschodniego skrzydła klasztornego) zakończona została przed 1300 r., natomiast budowa pozostałej części klasztoru kontynuowano na przestrzeni XIV w. Całe założenie zrealizowane zostało zgodnie z regułami architektury klasztorów cysterskich, związanymi z nadrzędną rolą proporcji oraz ubóstwem formalnym.

Długi, pięćdziesięciometrowy, wzniesiony przy użyciu cegły kościół, rozplanowano w formie krzyża łacińskiego, do którego od strony północnej przylegało założenie klasztorne wraz z towarzyszącymi im zabudowaniami gospodarczymi. Kościół otrzymał formę trójnawowej bazyliki z transeptem i zamkniętym prostokątnie prezbiterium, przekrytej sklepieniami żebrowymi. Konstrukcja sklepienia wsparta została na prostych żebrach przechodzących w pilastry i filary. Całość gotyckiego kościoła pozbawiona była w zasadzie ozdobnego detalu, nie licząc bogatego portalu wejściowego o rozczłonkowanych, złożonych z półkolumn ościeżach z motywem roślinnego ornamentu i trójlistnym zwieńczeniu.

Od 2 poł. XVII w. opactwo rudzkie, podobnie jak i cały zakon cystersów, czynnie włączyło się w akcję kontrreformacyjną kościoła, stając się na przestrzeni od połowy XVII po XIX w. jednym z najważniejszych ośrodków religijnych na Górnym Śląsku.

Początkowo, z inicjatywy ówczesnego opata Andreasa Emanuela Pospela, w założeniu klasztornym przeprowadzono liczne działania budowlane, które ostatecznie przeobraziły średniowieczny, konwentualny wizerunek opactwa. Przekształcono wówczas bryłę klasztoru, wznosząc nowe, północne skrzydło oraz rozbudowując skrzydło zachodnie i wschodnie, a także zmieniając podziały wewnętrzne i układ komunikacyjny klasztoru. Pod koniec XVII w., za czasów opata Josepha I, pod kierownictwem biskupiego architekta M. Wernera z Nysy, dokonano częściowej przebudowy średniowiecznej bryły kościoła. Podwyższono wówczas m.in. zewnętrzne mury kościoła, a szczyty średniowieczne przebudowano na barokowe. Równolegle prowadzone były prace przy kaplicach ulokowanych w transepcie, które przekryto kopułami, a do fasady zachodniej świątyni dobudowano kruchtę. Na ten sam czas przypada także rozpoczęcie budowy pałacu opackiego, ulokowanego przy północnej części klasztoru, który ostatecznie ukończono w 1 poł. XVIII w. Na przełomie XVII i XVIII w., za opata Bernarda Lorenza Czernka, kontynuując działania związane z barokizacją założenia, zmieniono po raz pierwszy na tak dużą skalę wystrój kościoła. Prace te polegały przede wszystkim na wykonaniu malowideł ściennych oraz chóru muzycznego, ambony i retabulów. W 1725 r. wzniesiono nową, zachowaną do dziś, fasadę zachodnią kościoła. Natomiast w latach 1723-1726 wybudowano jeden z najcenniejszych elementów założenia rudzkiego – utrzymaną w stylu baroku włoskiego kaplicę mariacką, słynącą z cyklu fresków poświęconych Najświętszej Marii Pannie, wiązanych z warsztatem Michaela Jacoba Meiβnera oraz dekoracji snycerskiej Johanna Melchiora Österreicha.

Na koniec XVIII w. przypada natomiast realizacja związana z modernizacją wystroju i wyposażenia wnętrza kościoła. Polegała ona na oczyszczeniu wnętrza oraz wykonaniu stiukowych dekoracji ścian i sklepień w korpusie nawowym, prezbiterium i transepcie oraz figur w portalu i kaplicy mariackiej, a także przy fasadzie, wiązanych z warsztatem Johanna Schuberta.

Od czasów sekularyzacji zakonu w 1810 r., dawny kościół konwentualny funkcjonuje do dziś jako kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP. W 1840 r. zabudowania klasztoru i pałacu opata zaadaptowane zostały na rezydencję książąt raciborskich.

W 1945 r. w wyniku wzniecenia pożaru przez oddział Armii Czerwonej, założenie dawnego klasztoru wraz kościołem uległo znacznemu zniszczeniu. Spaliła się wówczas większość barokowego wystroju kościoła, poza wystrojem kaplicy Mariackiej i św. Jana Nepomucena, ołtarzami w nawie poprzecznej i kontramboną, a zawaleniu uległa m.in. część gotyckich sklepień kościoła. Całkowicie wypaliły się także wnętrza dawnego klasztoru i pałacu opata, zawaleniu uległy wszystkie konstrukcje dachowe. Jednocześnie spod zgliszczy wyłoniły się oryginalne pozostałości średniowiecznego, trzynastowiecznego kościoła, co zaważyło ostatecznej koncepcji przywrócenia kościoła do pierwotnego stanu w ramach realizowanych w latach powojennych prac konserwatorsko – restauratorskich. Od lat 70. XX w. trwają również prace remontowe w obiektach klasztornych.

Od 1998 r. założenie dawnego klasztoru wraz z kościołem stało się własnością Diecezji Gliwickiej, która utworzyła we wnętrzach klasztoru Ośrodek Formacyjno – Edukacyjny, a także kontynuuje prace nad przywróceniem do użytku i świetności wszystkich wnętrz założenia.

Część wnętrz klasztornych jest już udostępniana turystom na cele kulturalne (wystawy, inscenizacje, jarmarki adwentowe, koncerty muzyki poważnej). Uporządkowano i otoczono opieką także wartościowe przyrodniczo otoczenie założenia klasztornego – park krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”.