111. rocznica śmierci Marii Konopnickiej (1842-1910)

Należy do jednych z najważniejszych postaci życia kulturalnego Polski. Była polską poetką i nowelistką okresu realizmu, krytykiem literackim, publicystką, tłumaczką i feministką Używała. ps. Jan Sawa, Marko, Jan Waręż. Była odważną i niezwykłą kobietą o szerokich horyzontach. Współtworzyła świadomość narodową Polaków. Na przełomie 1907 i 1908 r. stworzyła „Rotę”, która stała się „hymnem grunwaldzkim” w 1910 r. z okazji 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Wiersz ten, do którego muzykę napisał Feliks Nowowiejski zdobył ogromną popularność – tak wielką, że uznaje się go za największą zasługę życia Konopnickiej. Kazimierz Przerwa-Tetmajer napisał: „Rotą Marii Konopnickiej zmartwychwstawa Polska dzisiejsza. Należy się jej za ten wiersz od narodu pomnik. Nie czas jednak na pomniki spiżowe. Niech zmartwychwstała Polska wniesie Marii Konopnickiej „twórczyni Roty”, pomnik przez wydawnictwo ze składek publicznych jej imienia „Książki o Polsce” dla dzieci włościańskich i robotniczych do rozdawania im darmo w milionie egzemplarzy”.

Maria Stanisława Konopnicka z domu Wasiłowska urodziła się 23 maja 1842 r. w Suwałkach. Była córką Józefa Wasiłowskiego i Scholastyki z Turskich. W 1849 r., kiedy Maria miała siedem lat, rodzina Wasiłowskich przeniosła się do Kalisza i zamieszkała na Warszawskim Przedmieściu, w mieszkaniu na parterze pałacu Puchalskich przy dzisiejszym pl. Jana Kilińskiego 4. Matka Marii Konopnickiej zmarła 29 marca 1854 r. w wieku 34 lat. Maria miała wówczas zaledwie 12 lat…

Ojciec był prawnikiem, obrońcą Prokuratorii Generalnej i Patronem Trybunału cywilnego, znawcą i miłośnikiem literatury. Wychowywał dzieci w tradycji chrześcijańskiej, bez kobiecego wpływu. Atmosfera powagi, żarliwego patriotyzmu i surowych nauk moralnych miała duży wpływ na Marię. Namiętnie czytała książki i mówiono o niej „dziwaczka”. W latach 1855–1856 uczyła się z siostrą na pensji u sióstr sakramentek w Warszawie i tam zaprzyjaźniła się z Elizą Pawłowską, późniejszą Orzeszkową. Przyjaźń ta, scementowana wspólnymi zainteresowaniami literackimi, przetrwała całe życie. Jedyny brat Marii – Jan, student politechniki w Liege, poległ 19 lutego 1863 r. w powstaniu styczniowym pod Krzywosądem, w pierwszej bitwie oddziału, w którym służył.

Maria wyszła za mąż we wrześniu 1862 r. W czasie dziesięciu lat małżeństwa urodziła ośmioro dzieci, dwoje z nich zmarło zaraz po urodzeniu. W 1876 r. poetka rozstała się z mężem. W 1877 r. zamieszkała z dziećmi w Warszawie. Pracowała jako korepetytorka. W 1878 r. Konopnicka zaczęła uczestniczyć w konspiracyjnych i jawnych akcjach społecznych. W latach 1884-1886 redagowała pismo dla kobiet „Świt”, próbując zradykalizować jego program, wywołała sprzeciw opinii zachowawczej i cenzury. W 1889 r. poznała malarkę i sufrażystkę Marię Dulębiankę (zwaną Pietrkiem) – były nierozłączne przez następne dwadzieścia lat. Na 25-lecie pracy pisarskiej w 1903 r. Konopnicka otrzymała w darze narodowym dworek w Żarnowcu koło Krosna. Taki dar narodowy był najwyższym wyróżnieniem dla pisarza w czasach zaborów. W historii Polski tylko Henryka Sienkiewicza i Marię Konopnicką spotkał taki zaszczyt.

Konopnicka współpracowała z wydawnictwami, prasą krajową, organizacjami społecznymi trzech zaborów, a także uczestniczyła w międzynarodowym proteście przeciwko prześladowaniu dzieci polskich we Wrześni (1901–1902). Brała udział w walce o prawa kobiet, akcji potępiającej represje władz pruskich, w pomocy na rzecz więźniów politycznych i kryminalnych. W „feminizmach” wspierała swoją przyjaciółkę Marię Dulębiankę, która zapisała się w dziejach bardziej jako feministka niż jako malarka.

Maria Konopnicka debiutowała w1870 r. w „Kaliszaninie” wierszem Zimowy poranek. Cykl lirycznych wierszy „W górach” zamieścił w rok później „Tygodnik Ilustrowany”. Bardzo szybko jej twórczość poetycka przepełniona patriotyzmem i szczerym liryzmem, stylizowana „na swojską nutę” zdobyła powszechne uznanie. W latach 1881, 1883 i 1886 ukazały się trzy kolejne serie jej poezji. W 1882 r. Adam Asnyk napisał do Franciszka Kvapika, który dopytywał się, co tłumaczyć w Czechach:

„Z poezji polskich najważniejszym zbiorkiem są „Poezje” Marii Konopnickiej wydane w końcu zeszłego roku w Warszawie u Gebethnera”.

Nowele pisała od początku lat 80. XIX w. aż do śmierci. Zaczęło się od dziennikarskich doświadczeń Konopnickiej, w czasie redagowania przez nią „Świtu”. Początkowo czerpała inspiracje z doświadczeń Prusa, Orzeszkowej, a następnie rozwinęła własne pomysły w dziedzinie małych form. Nowela Dym opublikowana została w 1893 r. Jej talentem zachwycił się m.in. Henryk Sienkiewicz.

Maria Konopnicka zajmowała się także krytyką literacką, którą uprawiała od 1881 r. początkowo na łamach „Kłosów” „Świtu”, „Gazety Polskiej”, „Kuriera Warszawskiego”, następnie w wielu innych pismach. Do 1890 r. przeważały artykuły recenzyjne o tekstach współczesnych autorów polskich i zagranicznych. W latach 1884–1887 redagowała pismo dla kobiet „Świt”. Współpracowała z tygodnikiem emancypantek „Bluszcz”. Pierwszy tomik Poezji wydała w 1881 r., następne ukazywały się w latach: 1883, 1887, 1896.

Tworzyła też dla dzieci. Utwory Konopnickiej dla dzieci ogłaszane od 1884 r. eliminujące natrętny dydaktyzm, rozbudzające wrażliwość odbiorców były nowością w tej dziedzinie pisarstwa. Już jako znana pisarka, Konopnicka powróciła do wspomnień z lat dzieciństwa spędzonych w Suwałkach. Poświęciła im dwa utwory: Z cmentarzy i Anusia. Utwory Konopnickiej zawierają protest przeciwko niesprawiedliwości społecznej oraz ustrojowi niosącemu ucisk i krzywdę. Nacechowane są patriotyzmem, liryzmem i sentymentalizmem.

Była wyjątkową kobietą. Eliza Orzeszkowa pisała o niej w listach do przyjaciół:

„Indywidualność to niepospolita: rozumna, dzielna o dziwnie natchniona (…) i oprócz talentu tej siły i wartości posiada charakter skromny, prosty, szczerze i głęboko dobry. Jest całkiem a całkiem kobietą niepospolitą, dość zresztą nieszczęśliwą (…). Charakterystycznymi cechami jej są: prostota i spokój”.

Maria Konopnicka zmarła na zapalenie płuc 8 października 1910 r. we Lwowie. Leczyła się w sanatorium Kisielki. Została pochowana 11 października 1910 r. na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie w Panteonie Wielkich Lwowian (II rondo, 5 aleja). Pogrzeb, zorganizowany przez Marię Dulębiankę, stał się wielką manifestacją patriotyczną, w której udział wzięło blisko 50 000 osób. Odbył się on bez udziału władz duchownych bo – jak stwierdzono – „Konopnicka nie była prawowierną katoliczką”. Ciało poetki złożono w grobie tymczasowym – w grobowcu prezydenta miasta Michalskiego. Przemawiający na pogrzebie Jan Kasprowicz powiedział:

„W tymczasowym ponoć składamy cię grobie, bo wolą jest Polski, żebyś spoczęła na Skałce, wśród mocarzy ci pokrewnych. Ale czy tu, czy tam do snu wiecznego twa ziemska ułoży się powłoka, duch twój pozostanie między nami, dopóki żyć będziemy. A żywi będziemy, gdyż nie umiera naród, który z łona swego takich jak ty wydaje bojowników”.

Doczesne szczątki Konopnickiej pozostały jednak na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Popiersie nagrobne wykonała Luna Drexlerówna, na cokole wyryto fragment wiersza Konopnickiej Na cmentarzu:

…Proście wy Boga o takie mogiły,
Które łez nie chcą, ni skarg, ni żałości,
Lecz dają sercom moc czynu, zdrój siły
Na dzień przyszłości…

Zniszczone podczas II wojny światowej popiersie Konopnickiej zostało odtworzone w okresie powojennym. W lutym 1957 r. w domu Konopnickiej w Żarnowcu powołano Muzeum Marii Konopnickiej.