Był wybitnym niemieckim geografem, podróżnikiem i przyrodnikiem. Był jedną z najciekawszych postaci XIX-wiecznej Europy. Bez niego nie byłoby „Fausta” Goethego, teorii Darwina, czy książek Julesa Verne’a o Orinoko. Przez współczesnych, nazywany był „najsławniejszym człowiekiem po Napoleonie”. Goethe pisał w listach, że spotkania z Humboldtem były „najjaśniejszymi momentami” jego życia.  Książki Humboldta były tak popularne, że ludzie przekupywali księgarzy, aby dostać egzemplarz. Nie dorobił się na nich, a cały swój majątek wydał na podróże. Idea natury, którą stworzył stała się fundamentem ekologii. Jego książki przyczyniły się do wyzwolenia Ameryki Łacińskiej, a także do ochrony starych drzew – jest twórcą pojęcia „pomnik przyrody”. Żył długo, choć nie raz otarł się o śmierć. Jego życie to podróże i praca, którą ułatwiała mu nieprzeciętna pamięć. XX wiek zrujnował wizerunek Niemców, i o wybitnym przyrodniku  w Europie zapomniano.  Jego postać do publicznej pamięci przywróciła Andrea Wulf, dzięki swojej genialnej książce „Człowiek, który zrozumiał naturę. Nowy świat Aleksandra von Humboldta”. Obecnie Alexander von Humboldt uznawany jest za ostatniego człowieka, który ogarniał umysłem cały stan ówczesnej wiedzy przyrodniczej.

Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt urodził się 252. lata temu, 14 września 1769 r. w Berlinie. Pochodził z bogatej, pruskiej rodziny arystokratycznej. Studiował we Frankfurcie nad Odrą, Hamburgu, Getyndze i Jenie. W latach 1792-1797 pracował w urzędach górniczych jako inspektor. Dla poprawy bezpieczeństwa pracy górników wynalazł maskę do oddychania. Napisał też podręcznik dla górników i założył szkołę górniczą.

W 1794 r. będąc u brata Wilhelma w Jenie, poznał się z Goethe’m, najwybitniejszym niemieckim poetą, który był również namiętnym naukowcem zafascynowanym botaniką i założycielem ogrodu botanicznego przy Uniwersytecie w Jenie. Podczas pracy nad „Faustem” Goethe tak powiedział o Humboldzie: „Nigdy nie znałem nikogo, kto łączyłby tak świadomie skupioną aktywność z taką różnorodnością umysłu”. Poglądy Humboldta był inspiracją dla „Fausta”.

Przełomem w jego życiu była podróż do Ameryki Południowej w latach 1799–1804 (razem z A. Bonplandem), podczas której m.in. ustalał wysokości kolejnych terenów i badał wulkany (w tym Chimborazo), badał zależność temperatury powietrza od wysokości; wykazał też, że systemy rzeczne Amazonki i Orinoko łączą się. Odkrył, że natura jest siecią życia i człowiek poprzez swoje działania ma na nią ogromny wpływ. „Natura to żyjąca całość” – pisał w listach do przyjaciół. Przebył ok. 8000 km; przywiózł bogate zbiory botaniczne, zoologiczne i mineralogiczne. Podróż ta zapoczątkowała badania naukowe Ameryki Południowej.

Humboldt podziwiał USA za ich koncepcję państwa. Przyjaźnił się z Thomasem Jeffersonem (1743-1826), trzecim prezydentem USA i jednym z autorów Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, a także założyciela stanowego Uniwersytetu Wirginii.

Po powrocie z podróży z przyczyn politycznych (okres wojen) osiadł w Berlinie, gdzie w 1805 r. napisał swoją ulubioną książkę „Ansichten der Natur”, która łączyła prozę i bogate opisy przyrody, i w której pokazał jak natura wpływa na ludzką wyobraźnię. Książkę wydano w 11 językach. Korzystali z niej Charles Darwin, czy Jules Verne (jego „Wspaniałe Orinoko” to hołd dla Humboldta). Przy najbliższej okazji uciekł do Paryża, gdzie osiadł – ku zgorszeniu i dezaprobacie jego brata i niemieckich przyjaciół. Rzucił się w wir pracy – pisał kilka książek jednocześnie. W książce Essai sur la géographie des plantes wydanej w 1807 r. Humboldt stwierdził, że Afryka i Ameryka Południowa były kiedyś połączone. Udowodnienia swej hipotezy nie dożył, gdyż teorie przemieszczania się płyt tektonicznych potwierdzono dopiero w połowie XX w.

Alexander von Humboldt był idolem paryskiego towarzystwa, choć Napoleon Bonaparte go nie lubił i uważał go za szpiega. Humboldt odegrał też ważną rolę w Paryżu, gdy sytuacja polityczna się odwróciła, Napoleon przegrał pod Waterloo i został zesłany na Wyspę św. Heleny, gdy wojska pruskie zaczęły plądrować miasto, Aleksander użył prywatnych kontaktów, aby ratować zabytki, dzieła sztuki i ogród botaniczny, który chciano zamienić w obóz wojskowy…

W 1827 r. von Humboldt w Berlinie wygłosił serię 61 otwartych, bezpłatnych wykładów na uniwersytecie. Były one tak popularne, żywe i porywające, że ludzie tłoczyli się, aby ich wysłuchać – połowę audytorium stanowiły kobiety, którym jeszcze nie wolno było studiować.

W 1829 von Humboldt na zaproszenie cara Mikołaja I Romanowa odbył podróż po Imperium Rosyjskim, poznając m.in. Ural, północny Kazachstan i południowo-zachodnią Syberię. Zebrał bogate materiały naukowe i kolekcje przyrodnicze; m.in. wykazał, że Syberia Zachodnia, uważana dotąd za wyżynę, jest niziną. Interweniował na rzecz zesłanych Polaków, m.in. T. Zana oraz J. Witkiewicza, który towarzyszył mu w podróży po stepach Kazachstanu. W Petersburgu nazywano go „Prometeuszem naszych czasów”. W 1829 r. Humboldt został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Był pierwszym propagatorem poezji A. Mickiewicza w Niemczech.

W wieku 65 lat wybitny podróżnik zaczął pisać „Kosmos” –  najbardziej wpływowe dzieło jego życia. Starał się w nim objąć wszystkie możliwe dziedziny nauki. Zrobił to w czasie, gdy nauka rozdzielała się na poszczególne gałęzie, specjalizacje i dyscypliny. Stał się w latach 50. XIX w. najsłynniejszym uczonym ówczesnej Europy. Jego imieniem nazywano hrabstwa, miasta, rzeki, zatoki, jeziora, góry, statki, hotele i nawet gazety w USA. Ba, pojawiły się głosy, aby Góry Skaliste nazwać „Andami Humboldta”…Wielbicielem „Kosmosu” byli m.in. Edgar Allan Poe, Walt Whitman i Henry David Thoreau.

Wybitny podróżnik zmarł 6 maja 1859 r. w Berlinie. Pozostawił po sobie ponad 50 tys. listów i wiele książek. Dzieła von Humboldta, wydawane w wielu językach europejskich, dotarły do szerokich kręgów ówczesnej inteligencji oraz przyczyniły się do powstania działu geograficzno-podróżniczego w światowej literaturze. Imię von Humboldta noszą m.in. zatoki w Kalifornii i Nowej Gwinei, pasma górskie w Azji Środkowej i Nevadzie, lodowiec na Grenlandii, wiele miast w Ameryce oraz prąd morski na Oceanie Spokojnym (Prąd Peruwiański). Do dziś jego nazwisko jest szanowane w Ameryce Południowej. W Europie szczególnie znany jest Uniwersytet Humboldta, który upamiętnia obu braci, w tym Wilhelma, który w 1821 r. za zasługi dla państwa pruskiego od króla Fryderyka Wilhelma III otrzymał zamek w Otmuchowie… Ale to już inna historia.

Literatura:

Andrea Wulf, Człowiek, który zrozumiał naturę. Nowy świat Aleksandra von Humboldta, Poznań 2017.

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Humboldt-Alexander;3913221.html