Czy wiecie, że dopiero ok. 1800 r. pojawił się termin „kartograf” odnoszący się do twórcy map? Prawdziwą jednak rewolucją było powstanie w 2005 r. serwisu internetowego Google Maps. Dało to ogromne możliwości analiz rozwoju układów przestrzennych. Poniżej spróbujemy przeanalizować rozwój układu przestrzennego wsi Michałów w gminie Olszanka w woj. opolskim.

Mapy są cennym źródłem wiedzy o ewolucji środowiska przyrodniczego w wyniku działalności człowieka. Są kluczowe w badaniach nad rekonstrukcją krajobrazu kulturowego, sieci dróg i dawnych form osadnictwa. Aby dokonać prawidłowej analizy map jako źródeł kartograficznych, konieczne jest poznanie ich charakteru. Pozwoli to uniknąć błędów, a także znacznie bardziej poszerzy percepcję. Pomocna będzie też nowa technologia programów GIS, która pozwala odczytywać z archiwalnych map informacje o charakterze przestrzennym .

Punktem wyjścia jest mapa Śląska z 1561 r., pochodząca z “Theatrum Orbis Terrarum”, pierwszego nowożytnego atlasu świata, wydanego w Antwerpii pod koniec XVI wieku. Na mapie nie ma co prawda wymienionej miejscowości Michałow, ale są pobliskie – Lewin Brzeski (Lewijn), Brzeg (Brigk), Grodków (Grotka) i Niemodlin (Falekhěberg) no i oczywiście Kamieniec Ząbkowicki (Camentz). Mapa dostępna jest pod adresem: https://eloblog.pl/niezwykla-stara-mapa-slaska-z-1561-roku/. Autorem tego dzieła jest flamandzki geograf, kartograf i historyk Abraham Ortelius (1527-1598). Interesująca nas mapa, pochodzi z wydania, które ukazało się w latach 1571-1584. Jednakże w prawym dolnym rogu mapy jest data „1561”, co oznacza, że została ona sporządzona na podstawie innej mapy, wydanej właśnie w tym roku przez Martina Helwiga z Nysy (1516-1574). Warto wspomnieć, że ta pierwsza mapa Śląska jest zorientowana odwrotnie niż współczesne mapy oraz mapa Abrahama Orteliusa z Antwerpii. Czytając mapę Helwiga należy pamiętać, że „północ” jest przy dolnej krawędzi, a „południe” przy górnej krawędzi karty. Mapa Abrahama Orteliusa przechowywana jest w zbiorach Biblioteki Narodowej Holandii i jest częścią domeny publicznej.

Dla analizy rozwoju układu przestrzennego Michałowa niezwykle cenna jest mapa pruska z 1750 r. Rękopis tej mapy przechowywany jest w oddziale Pruskiego Dziedzictwa Kultury w Berlińskiej Bibliotece Państwowej (Staatsbibliothek zu Berlin Preuβischer Kulturbesitz).

Jest to najwcześniejsze, będące do dyspozycji źródło kartograficzne przedstawiające układ przestrzenny Michałowa. Kartę tę opracował inżynier i kartograf pruski major Christian Friedrich von Wrede, który w latach 1747-1753 na zlecenie króla pruskiego Fryderyka II dokonał nowych pomiarów kartograficznych Śląska. Stworzył on bezcenny atlas Krieges-Carte von Schlesien zawierający 195 arkuszy rękopiśmiennych w skali 1:33 333 atlas zebrany w 5 tomach, który przechowywany jest w Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz.

Na podstawie planu sporządzonego przez Wredego można zrekonstruować obszar Michałowa pod kątem szeroko rozumianego krajobrazu kulturowego. Mapy z okresu fryderycjańskiego są pierwszymi tak drobiazgowo opracowanymi materiałami kartograficznymi, które pozwalają analizować układy ruralistyczne osad wiejskich położonych na terenie historycznego Śląska. Dodatkowo mapa Wredego jest unikalna pod względem technik wykonania, metod przeprowadzania pomiarów terenowych oraz treści na nich przedstawionych. Na potrzeby niniejszego opracowania okazała się ona bezcenna.

Krieges-Carte von Schlesien, Ch.F. von Wrede, 1:33 333, oprac. 1747–1753, rkps. Staatsbibliothek zu Berlin Preuβischer Kulturbesitz, Berlin, sygn. N 15060 ((Band 3, Blatt 11)

Mapa Christiana Friedricha von Wrede przedstawia Michałów pod nazwą “Michelau”. Elementy kartograficzne przedstawione są na mapie w formie schematycznej. Po prawej stronie arkusza mapy znajduje się wykaz miejscowości, ich właścicieli, liczbę mieszczan, chłopów zagrodników i liczbę koni. Z mapy Wredego wynika zatem, że w Michałowie ok. 1750 r. mieszkało 24 mieszczan, 51 chłopów i hodowano 62 koni.

Na mapie czytelne jest ówczesne rozplanowanie ulic w układzie wschód-zachód (w kierunku Brzegu, Strzelina i Wrocławia i na zachód w kierunku Lewina Brzeskiego) i na południe w kierunku Niemodlina traktem przez nieistniejący już dziś most na Nysie Kłodzkiej. Na mapie zaznaczone są główne punkty orientacyjne, czyli kościół, pałac, dwa folwarki oraz młyn na końcu zabudowy wsi w kierunki Niemodlina. Po obu stronach drogi relacji wschód – zachód przecinającej wieś, rozciągają się działki siedliskowe. Są one przedstawione schematycznie, w formie nierównych różowych prostokątów. Inaczej przedstawiono zabudowę wzdłuż drogi w kierunku południowym, na końcu której zaznaczono schematycznie młyn.

Krieges-Carte von Schlesien, Ch.F. von Wrede,, oprac. 1747–1753, rkps. Staatsbibliothek zu Berlin Preuβischer Kulturbesitz, Berlin, sygn. N 15060 (Band 3, Blatt 11)

Wrede zaznaczył też wyrobisko żwirowe w Ptakowicach, które w XVIII w. miało formę wzniesienia (przy rozwidleniu dróg, po prawej stronie mapy, w kierunku Lewina Brzeskiego). Udało się je zidentyfikować porównując współczesne mapy.

W tej samej Berlińskiej Bibliotece Państwowej znajduje się równie cenna mapa Michałowa innego pruskiego kartografa inż. majora Ludwika Wilhelma von Reglera, który w latach 1763-1770 objął pracami pomiarowymi, zgodnie z życzeniem pruskiego monarchy, Śląsk na lewo od Odry oraz kontynuował je w kierunku Jeleniej Góry oraz Górnego Śląska. W wyniku prac Ludwika Wilhelma Reglera powstały 104 rękopiśmienne, kolorowe arkusze map o nieregularnych kształtach (około 90 – 62 cm), w skali około 1:24 000. Mapy te zdecydowanie różnią się od poprzednich nie tylko wymiarami i kształtem arkuszy, ale także sposobem przedstawienia treści mapy. Ponadto powstały na polecenie króla pruskiego Fryderyka II, który podczas wojny siedmioletniej dostrzegł na mapach Wredego liczne braki i niedoskonałości. Zespół majora von Reglera zaprezentował więc na nowych mapach dużo większą liczbę szczegółów topograficznych, a w szczególności sieć dróg.

L.W. von Regler, 1:24 000, oprac. 1764–1770,  Staatsbibliothek-Preuβischer Kulturbesitz w Berlinie, sygn. N 15140 (Blatt 78

Rękopisy map wykonane przez Reglera dostępne są w zbiorze Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz, (L.W. von Regler, 1:24 000, oprac. 1764–1770) w Staatsbibliothek-Preuβischer Kulturbesitz w Berlinie pod sygn. N 15140 (Blatt 78).

L.W. von Regler, 1:24 000, oprac. 1764–1770, Staatsbibliothek-Preuβischer Kulturbesitz w Berlinie, sygn. N 15140 (Blatt 78)

Z Berlińskiej Biblioteki Państwowej (Staatsbibliothek zu Berlin) – oddział Pruskiego Dziedzictwa Kultury, pozyskaliśmy również inną mapę Michałowa z 1825 r. (Sign. 729, Urmesstischblatt). Jest to tzw. Urmesstischblatt, czyli pruska mapa topograficzna (zdjęcia stolikowego) w skali 1:25.000. Wykonana została w 1825 r. z wykorzystaniem stolika mierniczego według instrukcji z 1818 r. Mapy te były dużym osiągnięciem w dziedzinie kartografii. Powstały w celach militarnych, dlatego też zaznaczono na nich obiekty topograficzne, które miały istotne znaczenie strategiczne podczas ewentualnych działań wojennych.

Sign. 729, Urmesstischblatt, Staatsbibliothek zu Berlin

Kolejnym źródłem kartograficznym obrazującym rozwój przestrzenny wsi Michałów są Messtischblatty (Meßtischblätter) – niemieckie, wojskowe mapy topograficzne w skali 1:25000, nad którymi prace rozpoczęto w 1877 r. Charakteryzują się dużą szczegółowością i dokładnością przedstawienia topografii terenu. Mapy te, wydawane od końca XIX w. do 1944 roku, są źródłem informacji na temat zmian przestrzennych, które zaszły w topografii wsi w ostatnich 100 latach. Warto je porównać z mapami współczesnymi Michałowa dostępnymi dzięki serwisowi internetowemu Google Maps.

Messtischblatt z 1932 r.

Współczesna mapa topograficzna Michałowa, Google Maps, domena publiczna.

Literatura:

BOSE G., Atlas Krieges-Carte von Schlesien Christiana Friedricha von Wrede jako źródło do rekonstrukcji krajobrazu kulturowego Dolnego Śląska w połowie XVIII w., „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” Zielona Góra 2015, t. 29, s. 39-52.

BRÜCKNER A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.

JANCZAK J., Zarys dziejów kartografii śląskiej do końca XVIII wieku, Opole 1976.

KAŹMIERCZYK J., MACEWICZ K., WUSZKAN S., Studia i materiały do osadnictwa Opolszczyzny wczesnośredniowiecznej, Opole 1977, s. 152-153.

KONIAŚ A., Kartografia topograficzna państwa i zaboru pruskiego od II połowy XVIII wieku do połowy XX wieku, Słupsk 2010.

KORTA W., Rozwój wielkiej własności feudalnej na Śląsku do połowy XIII wieku, Ossolineum 1964.

ŁUCZAK A., Archiwalne mapy jako źródło w badaniach nad dawnym krajobrazem kulturowym. Wykorzystanie narzędzi GIS w ocenie kartometryczności średnioskalowych map topograficznych Śląska z XVIII i XIX wieku, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, Wrocław 2015, t. 57, s. 271-290.

SILNICKI T., Dzieje i ustrój Kościoła Katolickiego na Śląsku do końca w XIV, Warszawa 1951.

WENDT J.A., Skarby kartografii, Warszawa 2013.