Dawna siedziba Piastów Śląskich w Brzegu jest jednym z ważniejszych zamków renesansowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Kompleks ten jest cennym i wyjątkowym świadectwem piastowskich fundacji książęcych na Śląsku. Jest materialnym dowodem związków Piastów Śląskich z władcami Królestwa Polskiego. Od dawna jest on zaliczany do najcenniejszych zabytków architektury Śląska. Warto podkreślić, że rezydencja Piastów brzeskich budziła duże zainteresowanie na ziemiach polskich. Polacy podróżujący po Śląsku dostrzegali szczególną wartość tego zabytku. O zamku brzeskim pisali m.in. w 1821 r. Julian Ursyn Niemcewicz w „Podróżach historycznych”, Bogusz Zygmunt Stęczyński w rymowanym opisie „Śląsk. Podróż malownicza w 21 pieśniach” (1844 r.). O zabytkach Brzegu wielokrotnie pisał „Tygodnik Ilustrowany”, najpopularniejsze polskie czasopismo XIX wieku. Co ciekawe, zamek w Brzegu przez samych fundatorów traktowany był jako pomnik dynastii. Nawet w czasach przynależności do państwa pruskiego w niemieckim piśmiennictwie powtarzany był przymiotnik „piastowski”.

Zamek z reprezentacyjnym budynkiem bramnym jest dziełem unikalnym, poza Brzegiem nie ma budowli rezydencyjnej, w której posągi fundatorów umieszczono nad belkowaniem bramy o cechach rzymskiego łuku triumfalnego. Wysunięcie autogloryfkacji 30-letniego władcy było wówczas nietypowe, podobnie jak umieszczenie na równi z nim jego małżonki. Ten zabieg był wyjątkowy i świadczył o wielkiej świadomości księcia brzeskiego w gloryfikowaniu własnej dynastii. Najcenniejszym elementem bryły zamku jest artystyczny wystrój kamiennej elewacji frontowej budynku bramnego, który – obok kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu – zalicza się do najważniejszych pomników renesansowej rzeźby w Polsce.

Zamek piastowski w Brzegu jest również niezwykle wartościowym materialnym źródłem wiedzy o historii regionu. Kaplica pw. św. Jadwigi nie tylko jest miejscem kultu śląskiej patronki, ale także nekropolią piastowską, w której pogrzebano co najmniej 43 przedstawicieli brzesko-legnickiej linii Piastów, która panowała w regionie do 1675 r. Zachowane sarkofagi piastowskie z XVI i XVII w. stanowią wyjątkowy zbiór sztuki sepulkralnej.

Pierwsze informacje na temat Brzegu wraz z zamkiem pojawiają się po raz pierwszy w dokumentach w 1235 roku. Ówczesny dwór księcia wrocławskiego Henryka I Brodatego położony był w obrębie murów obronnych, pomiędzy Bramą Wrocławską a obecną bramą zamkową. W wyniku podziału księstwa wrocławskiego, od 1311 r. zamek stał się stołeczną rezydencją księstwa brzeskiego, w którym dynastia Piastów śląskich z linii legnicko – brzeskiej rządziła niemalże cztery wieki (do 1675 roku, śmierci ostatniego Piasta Jerzego Wilhelma). Zamek od samego początku tworzył rozległy, wieloczłonowy kompleks zabudowy i do dziś pozostał dominującym zespołem urbanistycznym Brzegu. Na planie zauważalne jest to w rozmieszczeniu ulic: wszystkie biegną wzdłuż osi, w kierunku wschód – zachód.

W okresie średniowiecza zamek był pięciokrotnie przebudowywany. Około 1300 r. obok zamku powstała na rzucie czworoboku wolno stojąca wieża ostatecznej obrony, w późniejszym okresie nazwana Wieżą Lwów. Za czasów księcia Ludwika I (2 poł. XIV w.) rozbudowa zamku nabrała rozmachu, w tym czasie powstała druga ważna budowla – kościół kolegiacki pw. św. Jadwigi, patronki Piastów Śląskich, z której do dzisiaj zachowała się wschodnia, prezbiterialna część. Statut kolegiaty został zatwierdzony w 1371 roku.

Około 1530 r. zamek przebudowano, a następnie w latach 1544-1547 wzniesiono skrzydło wschodnie, od strony Odry. Przebudowę rezydencji rozszerzył i dokończył syn i następca Fryderyka II książę Jerzy II (1547-586). Powstał wówczas zwarty kompleks czteroskrzydłowy, otaczający wewnętrzny dziedziniec krużgankowy typu włoskiego. Kierownikiem przebudowy zamku był senior rodziny architekt Jakub Parr. Pomagał mu brat Franciszek, najwybitniejszy artysta w rodzinie, twórca dziedzińca zamkowego i projektów dekoracji rzeźbiarskiej. Następcą Jakuba Parra, był jego szwagier Bernard Niuron. W latach 1548-1550 dokończono przebudowę skrzydła południowego i wzniesiono skrzydło zachodnie. Rzut zamku uzyskał kształt litery U, domkniętej w latach 1556-1558 skrzydłem północnym. Od 1550 r. do 1554 wznoszono kolumnowe krużganki przy trzech skrzydłach oraz wykonano dekorację rzeźbiarską fasady budynku bramy, łącznie z wieżowym belwederem nad nią. Dzięki tej śmiałej realizacji zamek piastowski w Brzegu stał się wzorem rezydencji o rozległym zasięgu oddziaływania.

Zamek tętnił życiem do XVII wieku. Po śmierci ostatniego Piasta brzeskiego w 1675 r. obiekt był doraźnie użytkowany, a jego wnętrza zostały opróżnione z ruchomego wystroju i wyposażenia. Poważne zniszczenia przyniosło bombardowanie miasta i zamku w 1741 r. przez wojska pruskie Fryderyka II – zniszczeniu uległy dachy z poddaszami, wieże oraz kościół, w efekcie rozebrane zostały wyższe piętra zamku oraz krużganki, z których zachowały się fragmenty w narożnikach skrzydła południowego. Od tego czasu prowadzone były tylko niezbędne remonty, a elementy podlegające naturalnemu zużyciu usuwano, taki los spotkał niszczejącą balustradę przy tarasie belwederskim nad bramą (rozbiórka w 1828 r.).

W XVIII i XIX w. prowadzono prace remontowe, które miały na celu jedynie utrzymanie obiektu w celu bieżącego użytkowania na funkcje odbiegające od jego pierwotnej roli i rangi (magazyny, karczma, z czasem w skrzydle północnym ulokowano szkołę). W XIX w. dwukrotnie podjęto próby odbudowy zamku, w 1817 r. na zlecenie króla Fryderyk Wilhelma II znany architekt, Karol Fryderyk Langhans przygotował projekt odbudowy zamku i jego adaptacji na cele administracyjne, jednakże prac tych nie zrealizowano. Ponownie trzydzieści lat później problematyką stanu zachowania zamku zajął się główny konserwator Prus Aleksander F. von Quast, dzięki któremu przeprowadzono prace przy dekoracji fasady budynku bramnego. Wykonano wówczas m.in. gipsowe odlewy niektórych rzeźb, a kamieniarz Ludwik Rosenthal odtworzył dwa zniszczone popiersia Piastów (Henryka II Pobożnego i Bolesława II Rogatki) oraz obramienia okienne drugiego piętra. Budynki zamkowe pełniły funkcje magazynów i szpitala, w skrzydle północnym ulokowano szkołę, która mieściła się tam do 1945 roku.

W latach 1958-1959 prowadzono doraźne prace konserwatorskie przy budynku bramy i we wnętrzach skrzydła zachodniego. W 1966 r. przystąpiono do projektu odbudowy zamku. Autorami projektu byli Tomasz Kornacki i Wacław Podlewski, prace nadzorował Jerzy Rozpędowski. Roboty budowlane zakończono w 1978 r. przez następne lata były one kontynuowane we wnętrzach w celu adaptacji obiektu na cele muzealne.

Szczególnie zachowany budynek bramny posiada wyjątkową wartość artystyczną i historyczną, o uniwersalnej wartości w historii sztuki, jaką jest upamiętnienie fundatora i jego rodu. Wielokrotnie powtarzane przez malarzy obrazowe rodowody brzeskich książąt, świetna galeria rzeźbionych postaci nad bramą, własny posągowy pomnik fundatora i liczne herby oraz napisy upamiętniające księcia i jego rodzinę – wszystko to składa się na niezwykły panegiryk fundatora i rodu, tym bardziej wyrazisty, że poparty okazałością całego założenia.

Zamek brzeski był słynny już wśród współczesnych. Jego główni architekci: Jakub i Franciszek Parrowie oraz pozostali wykonawcy (m.in. Niuron z miasta Lugano), otrzymywali intratne propozycje pracy dla dworów królewskich i książęcych w Europie – pomagali m.in. przy budowie Zamku Królewskiego w Warszawie, w Brandenburgii pracowali przy zamkach Schwerin, Güstrow, Rostock, w Czechach (Prościejów, Litomyśl), następnie wznosili dla króla Szwecji zamek królewski w Uppsali oraz zamek Kalmar, a w Finlandii zamek Kexholm nad jeziorem Ładoga.

Zamek Piastów Śląskich jest znakiem rozpoznawczym Brzegu – jego wizerunek widnieje w logotypach wielu kampanii promujących miasto i region. Ważnym uzupełnieniem dziedzictwa architektonicznego jest spuścizna historyczna związana z archiwaliami i muzealiami związanymi ze sprawowaniem władzy książęcej (dokumenty, pieczęcie, monety itp.), a także drzewa genealogiczne Rodu Piastów i portrety (graficzne lub malowane) poszczególnych władców. Jest to jedyna placówka, która w takim zakresie gromadzi zbiory związane z historią Piastów.

Zamek Piastowski w Brzegu posiada również wybitne wartości naukowe związane z rolą Piastów, jako śląskiej elity intelektualnej. Tu została napisana ok. 1385 r. Kronika książąt polskich, świadectwo historycznej świadomości tego środowiska. Dzieło to zostało napisane na zlecenie Ludwika I przez kanonika Piotra z Byczyny. Zapisał on m.in. że książę „ufundował i uposażył piękny kościół, kolegiatę kanoników świeckich”. Ludwik I przyczynił się do rozwoju kultu św. Jadwigi, a także z jego inicjatywy dokonano pierwszych nam znanych wykopalisk na Śląsku (poszukiwanie doczesnych szczątków biskupów wrocławskich w grodzie Ryczyn).

Książę Ludwik I ofiarował kolegiacie w zapisie testamentowym swój księgozbiór, który stał się zaczątkiem słynnej Biblioteki Piastowskiej, darowane były takie pozycje jak odpis starej Kroniki Polaków czy najwybitniejsze dzieło śląskiego malarstwa miniaturowego Legenda o św. Jadwidze zwana Kodeksem lubińskim – jedno z najcenniejszych źródeł dla historii kultury średniowiecznego Śląska.

Na mocy rozporządzenia Prezydenta RP Pana Andrzeja Dudy z dnia 10 grudnia 2018 r. Zamek Piastów Śląskich w Brzegu wraz z kaplicą pw. św. Jadwigi został wpisany na prestiżową listę Pomników Historii. Dawna rezydencja Piastów jest siedzibą Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu. Do 2017 r. był jedyną placówką muzealną w województwie opolskim współprowadzoną przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Oprócz MKiDN, obiekt współfinansuje także Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego i Starostwo Powiatowe w Brzegu. Obecnie, dzięki zaangażowaniu powiatowego konserwatora zabytków pana Radosława Preisa, trwają prace nad rozszerzeniem wpisu o kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Brzegu.

Widok zamku z drona – fot. Sławomir Mielnik