Gotyk na dotyk – kościół w Czeskiej Wsi

Próżno dziś w okolicach Brzegu szukać plenerów, które mogłyby być scenografią do filmu opowiadającego średniowieczne dzieje regionu. Krajobraz kulturowy został zmieniony przez człowieka. Niewiele już zostało z dawnej, bagnistej doliny środkowego Nadodrza, czy z krajobrazu ujścia Nysy Kłodzkiej do Odry. Po tamtych minionych czasach, pozostało zaledwie kilka budowli. I gdyby ktoś szukał plenerów do filmu o średniowiecznym Śląsku, kościół w Czeskiej Wsi byłby idealny! Jest bowiem typowym wiejskim kościołem, którego H. Lutsch zalicza do okresu rozwiniętego gotyku.

Budowla jest jednonawowa z wydzieloną częścią zachodnią z wieżą, co było charakterystyczne dla kościołów powiatu brzeskiego. Prezbiterium zamknięte jest prostą ścianą, na której jak na dłoni widać kolejne etapy przebudowy. Mury wzniesiono z cegły o układzie dwuwozówkowym. Na ścianie prezbiterium widać pierwotne, gotyckie okno, które podczas kolejnych remontów zostało częściowo zamurowane. Zachował się gotycki portal zachodni, a także w prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe z charakterystycznymi służkami o gotyckich głowicach.

Gotycki kościół filialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Czeskiej Wsi (pierwotnie pw. Błogosławionej Maryi Dziewicy, a od 1335 r. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny), usytuowany jest w południowej części wsi, w obrębie wewnętrznej drogi wiejskiej biegnącej owalnicowo. Wzniesiono go w XIII w. z fundacji wpływowego, miejscowego rodu Panów z Pogorzeli. Pierwsze wzmianki w dokumentach pochodzą z 1310 roku (SR, nr 3126). Kościół był prywatną wiejską świątynią Pogorzelów. Zdaniem T. Kozarzewskiego, kościół zbudowano w początkach ostatniej ćwierci XIII wieku. Jego plan – kwadratowe prezbiterium i prostokątna nawa – przypomina m.in. jednonawowe kościoły ze Strzelnik, Jankowic Wielkich i Gierszowic.

We wnętrzu pod tynkiem zachowała się gotycka polichromia z ok. 1470-1490. Średniowieczne polichromie o nierozpoznanej tematyce występują na chórze, nawie i na wszystkich ścianach kościoła. Wart uwagi jest fakt, że polichromia powstała w czasach, kiedy właścicielami wsi byli Panowie z Pogorzeli.

Kościół otoczony jest cmentarzem ogrodzonym kamiennym, średniowiecznym murem. O tym cmentarzu zachowało się kilka legend. Jedna z nich opowiada o wielkim „kamieniu kościelnym” leżącym po wschodniej stronie kościelnego muru. Inna z legend mówi o tym, że „na cmentarzu straszy”. Podobno, dawno temu, dwaj chłopi z Czeskiej Wsi założyli się o to, że pójdą o północy na cmentarz wbić pal w ziemię. Nieustraszony chłop w obawie przed zimnem ubrał się w pelerynę, która sięgała do stóp. O północy zaczął wbijać pal w ziemię i zobaczył śmierć. Rano koledzy znaleźli go martwego między grobami, a na drągu wisiała jego przedziurawiona peleryna.

Ostało się również stare porzekadło mówiące o tym, że przed najazdem tatarskim na Śląsk mieszkańcy czeskiej Wsi opowiadali, że wracając przed północą do swoich domów, widzieli jak jakiś rycerz bez głowy polował na niebie z czarnym psem. Rycerza otaczała sfora psów, a z ich pysków buchała płonąca ślina, wylatywały myszy i skry ognia.

Kościół wpisany jest do rejestru zabytków województwa opolskiego pod nr 717/64 na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 3 marca 1964 r. Należy do Parafii pw. św. Jadwigi w Michałowie (dekanat Brzeg, diecezja wrocławska).