Był franciszkaninem kaznodzieją i zajadłym przeciwnikiem husytyzmu. Przede wszystkim był autorem rękopisu – spisanego w formie pamiętnika między 1416 a 1423 r., który znajduje się w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego (sygn. I. Q. 466).
Na podstawie analizy historycznej, badacze przyjmują, że Mikołaj z Koźla urodził się ok. 1390 roku. Po odebraniu elementarnych nauk od joannitów w Koźlu, udał się do szkoły zakonu minorytów pw. św. Bartłomieja w Głogówku, gdzie najprawdopodobniej doskonale wykształcił znajomość łaciny oraz tzw. sztuk wyzwolonych. W wyniku jakiegoś ostrego konfliktu opuścił konwent w 1414 r. i wyruszył na wyprawę misyjną. Odwiedził m.in. Ołomuniec, Czesław, Karniów, Pragę, Opole, Kraków i Stary Sącz. Przebywał w klasztorach w Czasławiu w Czechach (gdzie wstąpił do nowicjatu), potem w Ołomuńcu i od 1421 r. w Karniowie. Ostatnie jego zapiski pochodzą z 1423 r. Badacze przypuszczają, że Mikołaj z Koźla zmarł ok. 1431 r. być może w rodzinnym Koźlu, do którego zdaniem T. Michałowskiej zakonnik powrócił ok. 1431 r.
Jego diariusz, w formie podręcznego notatnika spisywanego na bieżąco przez wędrownego kaznodzieję, spisany jest w języku łacińskim z dodatkami polskimi, czeskimi i niemieckimi. Zawiera treści bardzo różnorodne: modlitwy (zapisane po polsku), kazania, zapiski kronikarskie, apokryfy, żywoty świętych, reguły zakonne, zalecenia z zakresu medycyny, fizjologii oraz porady dla rolników. Nie brakuje też utworów muzycznych i pieśni, co świadczy o tym, że Mikołaj z Koźla był miłośnikiem muzyki. Na podstawie zapisków w diariuszu badacze ocenili, że autor miał wykształcenie muzyczne i opisał część repertuaru wykonywanego przez zakonników, a także teorii wykonywania melodii chorałowych.
W 1416 r. Mikołaj z Koźla zapisał jedną z najstarszych pieśni żakowskich pt. Cantilena Inhonesta, znaną jako Skarga na pannę, którą następnie z uwagi na jej nieprzystojną treść zamazał atramentem (można ją jednak odczytać). Ten swawolny erotyk odbiega od stylistyki poezji miłosnej. Autor usłyszał ją pewnie gdzieś w karczmie lub na placu. Co ciekawe, pod tekstem (zamazanym później) Mikołaj umieścił zapis melodii w formie literowej.
Utwór zapisany jest w języku polskim z naleciałościami z języka czeskiego. Stanowi miłosną zachętę młodzieńca do panny:
Chcy ja na pannu żałować:
Nie chciałat’ mi trochy dać –
Memu koni owsa.
Mnisz li ty, panno, bych był mał?
U mne – t’ wisi jako stał –
Nożyk przy biedrzycy.
Postać Mikołaja z Koźla przywrócił pamięci mieszkańcom obecnego Kędzierzyna-Koźla pan Wojciech Wójcicki, który w 2016 r. wspólnie z Urzędem Miasta i parafią kościoła rzymskokatolickiego pw. śś. Zygmunta i Jadwigi Śląskiej stworzył Festiwal Mikołaja z Koźla.
Literatura:
Michałowska T., Średniowiecze, PWN, Warszawa 1997.
Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Katowice 1965.
Źródła ikonograficzne: