Cystersi byli kulturotwórczym zakonem w Jędrzejowie. Ich dziedzictwo, czyli Archiopactwo cysterskie jest najstarsze w Polsce. Powstało w 1140 r. i do dziś pełni rolę sanktuarium bł. O. Wincentego Kadłubka. Klasztor OO. Cystersów w Jędrzejowie jest jednym z najstarszych i najcenniejszych zabytków w mieście.

Kościół pw. NMP i św. Wojciecha i bł. Wincentego Kadłubka pochodzi z XII w. z fundacji rodu Jaksów-Gryfitów. Jego romańska architektura został przebudowana w XV i XVIII w. Wystrój wnętrza pochodzi z rożnych okresów stylowych. Najstarsze z nich to pochodzące z XII w. wsporniki na żebra sklepienne i dwie narożne kolumny z kaplicy. Na uwagę zasługują m.in. organy powstałe w latach 1745-1754 i należące do najważniejszych zabytków sztuki organowej w Polsce. Dźwiękiem tego arcydzieła rozkoszują się melomani w lipcu i sierpniu każdego roku podczas Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej.

Zgodnie z literatura przedmiotu, rezydencja i kościół były siedzibą kanonika krakowskiego Janika Jaksy-Gryfity, który wraz ze swym bratem palatynem krakowskim Klemensem z Kimontowa ufundował w 1139 r. pierwszy na ziemiach polskich klasztor cystersów. Była to 21 filia klasztoru Morimond we Francji. Cystersi stworzyli osadę, którą nazwano Jędrzejowem (Andreovia) od imienia św. Andrzeja apostoła. W 1149 r. klasztor podniesiono do godności opactwa. W 1218 r. do bogatej wspólnoty zakonnej wstąpił biskup krakowski Wincenty Kadłubek, znany kronikarz i jedyny błogosławiony polski cysters, którego szczątki znajdują się w Jędrzejowie.

Dzięki cystersom jeszcze w średniowieczu Jędrzejów stał się ważnym ośrodkiem handlowych, a w XVI i XVII w. również ośrodkiem politycznym – miejscem zjazdów szlachty małopolskiej. Mnisi rozwinęli również hutnictwo, górnictwo i szklarstwo. Zgromadzili też potężną bibliotekę, która została zniszczona na skutek pożaru w 1800 r. Z pożogi ocalała jedynie romańska kaplica i zaledwie kilka cel, w tym cela bł. Kadłubka. W 1819 r. na mocy dekretu cara Rosji opactwo zostało skasowane. W 1856 r. klasztor został przekazany ojcom reformatorom, których Rosjanie usunęli w 1872 r. instalując w zabudowaniach seminarium nauczycielskie. W 1945 r. do Jędrzejowa wrócili cystersi. W 1990 r. przywrócono opactwo.