Święty Krzyż na Łysej Górze w Górach Świętokrzyskich to wyjątkowe miejsce w Polsce nierozerwalnie złączone z losami narodu polskiego, z jego kulturą, oświatą i walką o wolność. Łysa Góra od zawsze była miejscem kultu. W czasach pogańskich, w VIII lub IX w. wzniesiono zachowany do dzisiaj wał kultowy, a na szczycie „polskiego Olimpu” czczono pogańskich bożków. Opactwo dla benedyktynów założył w 1 połowie XII w. Bolesław Krzywousty (i jego komes Wojsław) i początkowo nosił on wezwanie Świętej Trójcy. Od XIV w. opactwo nazywane jest Świętym Krzyżem, dlatego że przechowywane są tu relikwie drzewa Krzyża Świętego, na którym miał umrzeć Jezus Chrystus, podarowane w XI w. przez św. Emeryka, syna Stefana I, króla węgierskiego. Odtąd stało się jednym z najważniejszych polskich sanktuariów i celem licznych pielgrzymek. Od opactwa pochodzi nazwa Gór Świętokrzyskich oraz województwa świętokrzyskiego.

Opactwo w ciągu swej historii było kilkakrotnie rabowane i niszczone. Podupadało i podnosiło się z upadku dzięki hojnym fundatorom. Po pożarze w 1459 r. romański zespół został przebudowany w stylu gotyckim w 2 połowie XV w. z fundacji Kazimierza Jagiellończyka i Zbigniewa Oleśnickiego. W latach 1614-1620 do świątyni tej dobudowano kaplicę Oleśnickich. Gotyckie budynki strawiły pożary w 1777 i 1779 r. Zniszczenia były tak duże, że wypalone mury zdecydowano się rozebrać, a na ich miejscu w 1789 r. wzniesiono kościół pw. Świętej Trójcy, który uroczyście poświęcono w 1809 r. Opactwo benedyktyńskie na Świętym Krzyżu toczyło spory z klasztorem w Tyńcu o zwierzchnictwo nad wszystkimi klasztorami zakonu w Rzeczypospolitej. Jego kasaty dokonano w 1819 r. i na mocy dekretu prymasa, na podstawie bulli papieża Piusa VII, zabudowania opactwa przekazano skarbowi Królestwa Polskiego. Znajdujące się w ruinie budynki carskie władze rosyjskie przekształciły w 1864 r. w ciężkie więzienie, które funkcjonowało do lat 50. XX w. W 1936 r. do Świętego Krzyża przybyli zakonnicy Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy przejęli część klasztoru. Wybuch II wojny światowej przerwał jednak prace nad odrodzeniem klasztoru. Podczas wojny Niemcy utworzyli tu obóz zagłady jeńców radzieckich. Liczbę ofiar szacuje się na 7-8 tysięcy, a ich zbiorowa mogiła znajduje się na polanie pod szczytem. W 1961 r. budynki po więzieniu przejął Świętokrzyski Park Narodowy. Aktualnie w części budynku mieści się nowicjat Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (diecezja sandomierska).

Zespół opactwa benedyktyńskiego obejmuje czworobok budynków klasztornych wraz z wirydarzem i krużgankami, wczesnobarokową kaplicą Oleśnickich oraz kościołem. Kościół oryginalnie miał wieżyczkę, która uległa zniszczeniu, w czasie działań wojennych. Od zachodu przylega wczesnobarokowe skrzydło (obecnie Muzeum Przyrodniczo-Leśne ŚPN), a od wschodu barokowa dzwonnica i brama z XVIII w. W kaplicy Oleśnickich przechowywane są relikwie Krzyża Świętego, sprowadzone według legendy z Węgier. Dzięki tym relikwiom aż do XVII w. sanktuarium uznawano za najważniejsze w Polsce. Największym czcicielem Relikwii Drzewa Krzyża Świętego był król Władysław Jagiełło. Nie wyruszał na żadną wyprawę, dopóki tu pieszo nie odbył pielgrzymki – tak było również przed bitwą pod Grunwaldem. Relikwiom cześć oddawali również kolejni władcy Polski. Do sanktuarium przybył też po upadku powstania listopadowego w 1831 r. książę Adam Czartoryski z grupą polskich oficerów. Wszedł na najwyższy balkon wieży kościelnej, by przed emigracją obejrzeć ojczyznę, a żołnierze szablami wyryli w kamiennej wieży napis: „Z tej wysokości wznosimy prośby do Boga za ginącą Ojczyznę”.

Kaplica Oleśnickich, cenny zabytek wczesnego baroku, wybudowana jest na zrębie gotyckiego kapitularza przez Mikołaja Oleśnickiego, wojewodę lubelskiego. W kaplicy znajduje się piękny, wykuty z wielobarwnego marmuru, nagrobek Zofii i Mikołaja Oleśnickich z ok. 1620 r. Rzeźba Zofii Oleśnickiej uważana jest za jedno z najwybitniejszych dzieł przełomu renesansu i baroku w Polsce. W krypcie kaplicy Oleśnickich złożone jest zmumifikowane ciało Jeremiego Wiśniowieckiego (według nowszych badań nie jest to takie pewne). W podziemiach na uwagę zasługują, również eksponowane, zmumifikowane zwłoki nieznanego powstańca styczniowego z 1863 r. oraz benedyktynów. U podnóża sanktuarium znajduje się symboliczny pomnik dzieci nienarodzonych, a także dąb papieski.

Święty Krzyż zapisał się również w dziejach polskich historiografii. To tutaj bowiem pod koniec XIX w. odkryto słynne Kazania świętokrzyskie – najstarszego znanego tekstu w języku polskim pochodzącego z XIV w.