Starościn to wieś położona w gminie Świerczów, powiecie namysłowskim w woj. opolskim. Nazwa miejscowości pochodzi od nazwy osobowej starosta, ale uległa szybkiej germanizacji. Po raz pierwszy miejscowość wzmiankowana w dokumentach źródłowych w połowie XVI w. jako Stareczendorff. W 1362 r. posługiwano się zapisem Schoreyssyndorf, w 1367 r. – Scorassindorf, a w 1394 r. – Starastendorf. W dokumentach kościelnych z 1666/67 nazwę miejscowość zapisano jako in Sterzendorff. W 1743 r. nazwę tę zapisywano jako Stertzendorff, w 1795 r. – Starzendorf, 1845 r. – Sterzendorf, a w 1887 r. – Sterzendorf. W 1896 i w 1900 r. funkcjonowały nazwa polska (Szymiszów Mały) i niemiecka (Sterzendorf). W czasach germanizacji nazistowskiej używano nazwy Sterzendorf. Po zakończaniu II wojny światowej wprowadzono nazwę Starościn.

We wczesnym średniowieczu zimie, na których w XIV w. lokowano wieś Starościn, należały do biskupstwa wrocławskiego, a następnie pod koniec XIII w. do księcia wrocławskiego. W latach 1470-1479 ówczesny właściciel Starościna Henryk Kola (Colii) kazał zbudować zamek myśliwski lub wieżę mieszkalną. W 2 połowie XVI w. właścicielem Starościna był Jan Stwoliński ze Starościna († 1583 r.), który pochowany jest wraz z żoną Jadwigą von Schlieben w kościele parafialnym w Rychnowie.

Na początku XVII w. majątek przeszedł w ręce wpływowej rodziny von Saurma auf Jeltsch, która posiadała majątki w: Wójcicach, Jelczu, Janikowie, Piekarach, Ratowicach, Wojnowicach Jaszkowicach i Gniewkowie. W 1604 r. nestor rodu Konrad von Saurma- Jeltsch (1562-1618) nabył majątek w Starościnie od wdowy po Georgu von Dreske. W rękach rodziny von Saurma obiekt pozostał do końca II wojny światowej. Z inicjatywy Konrada Saurmy w początkach XVII w. zamek myśliwski lub wieżę mieszkalną przekształcono w dwór. W 1650 r. jako pan na Wójcicach, Starościnie, Nowym Dworze, Piekarach, Laskowicach, Jelczu i Wojnowicach – poświadczony jest Wolf von Saurma, który nabył za 9 tysięcy talarów i roczną dożywotnią rentę laskowickie dobra wraz z folwarkiem Dębina od zadłużonego u Saurmów Jana Ernesta Pretficza.

W XVIII w. z fundacji rodziny von Saurma-Jeltch przebudowano dwór w Starościnie. Powiększono wówczas budowlę poprzez dobudowanie od południowego – zachodu traktu frontowego. Ok. 1800 r. dobudowano dwa skrzydła pałacu przy tylnej elewacji.

W XIX w. rodzinny majątek przekształcono w majorat, którym zarządzał ordynat. W połowie XIX w. w skład majoratu wchodziły następujące kolonie: Oziombłe (Oszómble), Osiek, Pieczyska, Szerzyna, Szarzów i Zawada. Majątek zajmował obszar 1442 ha, a zarządcami byli: inspektor Wittek von Waldau (1886 r.), inspektor Wilde (1891 r.). Do majątku oprócz folwarku należała również gorzelnia i cegielnia (do 1909 r.).

W 1886 r. ordynatem był Georg baron von Saurma-Jeltsch, rotmistrz i kamerdyner królewski. Gospodarzył on majątkiem w Starościnie do 1913 r. lub 1917 r.. Pod koniec XIX w. jego dobra zajmowały obszar 1442 ha (wraz z 6 koloniami), 14 domów i 200 mieszkańców, w tym 69 wyznania ewangelickiego. W pałacu urządzona była kaplica katolicka.

W 1917 r. ordynatem majątku był Friedrich książę von Saurma-Sterzendorf, rotmistrz kawalerii. Majątek (fideikomis) zajmował wówczas 1442 ha, a zarządzał nim nijaki inspektor Jusek. Z inicjatywy księcia Friedricha w latach 1917-1919 gruntownie przebudowano pałac nadając mu dzisiejszy barokowo-klasycystyczny wygląd.

W 1937 r. właścicielem pałacu w Starościnie był Georg książę von Saurma-Sterzendorf. Zarządzał on majątkiem do początków 1945 r. Po zakończeniu II wojny światowej, przez kilkanaście lat w pałacu mieściła się szkoła leśna. Później, w pałacu Sarmów Kuratorium Oświaty i Wychowania w Opolu urządzało kolonie dla dzieci i młodzieży. Pałac był też siedzibą Dyrekcji Wczasów Dziecięcych. W 1958 r. na mocy decyzji z dnia 1 marca 1958 r. pałac w Starościnie wpisano do rejestru zabytków województwa opolskiego. Park przypałacowy, krajobrazowy objęto ochroną prawną w 1983 r.

Dwór rodziny Saurmów wzniesiony został prawdopodobnie z wykorzystaniem pozostałości średniowiecznego obiektu – wieży mieszkalnej lub zameczku myśliwskiego. Na hipotezę tę wskazuje analiza opracowanego przez K. Degena rzutu przyziemia wraz z jego rozwarstwieniem chronologicznym. Domniemane pozostałości zamku, wkomponowane w północno-wschodni narożnik korpusu głównego charakteryzują się założeniem na planie czworoboku zbliżonego do kwadratu. Być może jest to pozostałość obiektu na planie krzyża, charakterystycznego dla wznoszonych w okolicy dworów średniowiecznych. W odróżnieniu od pozostałych elementów rezydencji Saumrów, pomieszczenie to wyróżnia się zwiększoną grubością ścian w stosunku do niewielkiej powierzchni pokoju. Ponadto, jako jedyne pomieszczenie w pałacu przekryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Obiekt średniowieczny, być może już krótko po 1604 r. rozbudowano w formach charakterystycznych dla typowego barokowego dworu szlacheckiego. Powstał wówczas parterowy obiekt trójosiowy założony na planie wydłużonego prostokąta z ryzalitem południowo-zachodnim odpowiadającym osi środkowej. Plan dworu dostosowany został do średniowiecznych pozostałości wieży, bowiem wkomponowano ją w jako jedną z dwóch osi bocznych – zachodnią. Dwór zwieńczony był najprawdopodobniej wysokim dachem łamanym z facjatami.

W XVIII w. budynek dworu rozbudowano, dobudowując od południowego-zachodu trakt frontowy i tworząc tym samym korpus środkowy pałacu na planie czworoboku zbliżonego do kwadratu. Ok. 1800 r. do korpusu dobudowano od strony wschodniej i zachodniej skrzydła boczne i przeobrażono tym samym dawne założenie dworskie w pałac na planie podkowy. Ówczesny korpus główny pałacu w trakcie frontowym był jeszcze parterowy, natomiast trakt tylny korpusu wraz ze skrzydłami bocznymi były piętrowe. Zrównanie wysokości wszystkich członów obiektu, przekrycie ich ujednoliconym dachem dwuspadowym zrealizowano w trakcie prac prowadzonych w latach 1917-1919, kiedy to pałac gruntownie przebudowano w duchu historycyzmu, z ujednoliceniem elewacji.

Pałac w Starościnie otacza park krajobrazowy. Jego geneza sięga pierwszej budowy wieży mieszkalnej lub zamku myśliwskiego w XV w. Założony wówczas ogród użytkowy obejmował duży kwadrat (ok. 160 x 160 m) terenu przed zamkiem, po jego północno-zachodniej stronie. Jak przypuszcza T. Wieromska, założenie to mogło być sadem ogrodzonym niskim murem z kamieni polnych Znaczne zmiany w założeniu parkowym miały miejsce w XVII w., kiedy to zamek myśliwski przebudowano w dwór. Wówczas też założono ogród barokowy składający się z czterech kwadratów, z których każdy był inaczej zagospodarowany. Na terenie po drugiej stronie pałacu, po prawej stronie od wejścia, założono park krajobrazowy z sadzawką.

Po przebudowie dworu w pałac w XVIII w., zaszły również zmiany w założeniu ogrodowo-parkowym. Barokowy ogród przekształcono w park krajobrazowy, który ostatecznie ukształtowano podczas przebudowy pałacu w latach 1917-1919 nadając mu kształt parku krajobrazowego o tendencjach klasycystycznych. Do zespołu zaliczane są również: oficyna pałacowa wzniesiona ok. 1800 r., częściowo przebudowana w 1937 r. oraz klasycystyczny czworak datowany na 1 połowę XIX w., usytuowany przy drodze do folwarku.

Literatura:

Degen K., Bley W., Werbik W., Focke F., Die Bau – und Kunstdenkmäler des Kreises Namslau, Breslau 1939.

Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, KOBiDZ Warszawa 2006, s. 801.

Wieromska T.,, Ewidencja parku w Starościnie gmina Świerczów, woj. opolskie, Opole 1980 [w:] Archiwum WUOZ w Opolu, sygn. 2310